گفت‌وگوی روزنامه شرق با مهرداد زواره محمدی
محبوس در ابعاد مکعب

افسانه شفیعی

دوسالانه ونیز یکی از معتبرترین رویدادهای هنری است که هر دوسال یک‌بار در ایتالیا برگزار می‌شود. ایران امسال هفتمین حضور خود را در این دوسالانه تجربه می‌کند. دوسالانه ونیز در سال‌های فرد به هنر اختصاص دارد و در سال‌های زوج به معماری، اما امسال در پاویون ایران بخشی هم برای معرفی پروژه‌های معماری طراحی شده تا زمینه‌ای مساعد برای حضور در دوسالانه معماری ۲۰۱۶ ونیز فراهم شود. بخش معماری با طراحی پرفورمنسی از مکعب‌های سیال به ارائه پروژه‌های ساخته‌شده و معاصر ایران نظر دوخته که به ارتباط تنگاتنگ هنر و معماری کمک کرده است. درهمین‌رابطه با مهرداد زواره‌محمدی به گفت‌وگو نشستیم.

ضرورت شرکت در بی‌ینال ونیز چیست و فکر می‌کنید با توجه به اینکه در سال‌های گذشته ایران حضوری پررنگ نداشته، امسال می‌تواند موفقیتی کسب کند؟
لازم است پیش از این مقدمه‌ای را توضیح دهم. دوسالانه جشنواره هنر ونیز در سال‌های زوج به معماری اختصاص دارد و در سال‌های فرد به هنر. امسال جشنواره به هنر اختصاص داشت، اما فکر کردیم بد نیست در کنار هنر، بخشی نیز به معرفی معماری ایران اختصاص پیدا کند. چون جشنواره امسال هم‌زمان با برگزاری بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی و اقتصادی جهان؛ یعنی اکسپو ۲۰۱۵ میلان است که سومین رویداد بزرگ هنری و فرهنگی جهان از نظر تعداد مخاطب به‌شمار می‌رود. از آنجایی که میلان، پایتخت صنعتی ایتالیا، تنها ۲۵۰ کیلومتر با شهر رؤیایی ونیز و جایی که پنجاه‌وششمین بی‌ینال هنر در آن برپاست، فاصله دارد، می‌تواند فرصت بسیار خوبی باشد که بازدیدکنندگان اکسپو از دوسالانه بی‌ینال هنر ونیز نیز دیدن کنند. مخاطب پیش‌بینی‌شده برای اکسپو میلان حدود ۲۵ تا ۳۰ میلیون نفر تخمین زده شده که به نظر می‌رسد در طول برگزاری اکسپو و هم‌زمان با اجرای بی‌ینال ونیز، حدود دو تا سه میلیون مخاطب در بازه زمانی حدود ۲۰۰ روز یعنی از ۱۵ اردیبهشت تا اول آذرماه ۱۳۹۴ از این برنامه (بی‌ینال هنر ونیز) دیدن کنند. با توجه به اینکه بی‌ینال امسال، بی‌ینال هنر است، دو دلیل مهم باعث حضور معماری ایران در بی‌ینال هنر سال ۲۰۱۵ شد که اولین مسئله ضرورت هم‌پیوندی و نمایش توأمان هنر و معماری در کنار هم به‌منظور انتقال تصویری مناسب از فرهنگ ایران است و دومین دلیل پیش‌زمینه‌ای برای حضور قدرتمند، حرفه‌ای و پرثمر در بی‌ینال سال ۲۰۱۶ معماری.

دلیل حضور کمرنگ ما در دوره‌های قبل چه بود و آیا امسال این گرفتاری‌ها برطرف شده است؟
در این جشنواره در طول تاریخ ۱۱۰ساله خود (از سال ۱۸۹۵)، ایران تنها چهاربار توانسته است رسما شرکت کند که شامل سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۴، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ می‌شود. البته در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ سهراب سپهری، پرویز تناولی و محسن وزیری‌مقدم موفق به شرکت در این دوسالانه شده بودند و حتی پرویز تناولی اولین جایزه این دوسالانه را دریافت کرده بود. چنانچه مشاهده می‌شود شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و همچنین اقتصادی دوره‌های مختلف تأثیر مستقیم و ویژه‌ای در نحوه و چگونگی حضور در این رویداد بزرگ داشته و دارد و به نظر می‌رسد هر چه زمان به جلو می‌رود نتایج حضور در رویدادهای بین‌المللی و تأثیر آن در معرفی تصویر مناسب از هنر، فرهنگ و… ایران زمین در موقعیت‌های بین‌المللی نزد دولتمردان و مدیران هنری ما بیشتر می‌شود که این بسیار جای خوشحالی دارد. امسال نیز با ورود بخش خصوصی (بنیاد فیض‌نیا) و حمایت دستگاه‌های دولتی مانند موزه هنرهای معاصر تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت راه و شهرسازی، توانستیم حضوری آبرومند در بی‌ینال هنر و همچنین بخش معماری آن داشته باشیم که جالب است اشاره شود که با این مکانیسم، امسال و در پنجاه‌وششمین دوره بی‌ینال کشور ایران پس از کشور میزبان (ایتالیا) از لحاظ مساحت زیربنای غرفه (دوهزارمترمربع)، تعداد هنرمندان (۴۰ هنرمند) و تعداد آثار هنری (۱۵۰ اثر هنری و ۶۴ پروژه معماری) دومین کشور برتر در این زمینه شناخته شد.

موقعیت پاویون ایران چگونه است و چه شرایطی در اختیار ایران قرار داده شده؟
موقعیت زمین غرفه ایران از مزایای کلیدی و امتیازات ویژه‌ای برخوردار است به طوری که مخاطبان می‌توانند با طی مسیری پیاده در زمانی کوتاه‌تر از هفت دقیقه از ایستگاه راه‌آهن شهر ونیز از غرفه ایران بازدید کنند. این مسئله با توجه به فاصله نسبتا زیاد ایستگاه راه‌آهن تا باغ اصلی بی‌ینال و ترافیک زیاد انسانی در مسیرهای آبی و پیاده منتهی به محل اصلی، به عنوان مزیت رقابتی غرفه ایران برای جذب مخاطب است.

با توجه به اینکه دوسالانه هنر ونیز امسال به هنر اختصاص دارد، چطور شد که بخش معماری به این جشنواره اضافه شد؟
تهیه و تدوین پیشنهاد چگونگی حضور معماری ایران در بی‌ینال ونیز با پیگیری‌های مداوم و مستمر بنده به عنوان مدیر بخش معماری بی‌ینال با بنیاد فیض‌نیا و موزه هنرهای معاصر و با استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های جامعه مهندسان معمار ایران انجام شد و در نهایت در اوایل اسفندماه ۹۳ طی یک نامه رسمی، فرایند حضور معماری ایران در بی‌ینال ونیز از طرف جامعه مهندسان معمار ایران، به وزارت راه و شهرسازی تحویل و با همکاری دکتر حامد مظاهریان معاون مسکن و ساختمان و با موافقت دکتر عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی، مسیر اجرائی و ستادی‌اش را به طور جدی آغاز کرد. بر اساس این فراخوان که از ۲۶ اسفند ۹۳ تا پایان هشتم فروردین ۹۴ در اختیار جامعه مهندسی معماری کشور قرار گرفت، ۲۲۵ پروژه از ۸۹ معمار، دفتر معماری و شرکت مهندسین مشاور در کاربری‌های مختلف مسکونی، مجموعه‌های چندمنظوره تجاری، اداری، رستوران، هتل، تفریحی و ورزشی و… به دبیرخانه بی‌ینال ارسال شد. پروژه‌های ارسالی، تنوع جغرافیایی بالایی دارند و از شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، اصفهان، شیراز، تبریز و مشهد و حتی از شهرهای کوچک نظیر بم، رفسنجان، ایرانشهر، تکاب و…، همچنین از شهرهای خارج از ایران نظیر پکن، فرانکفورت و بانکوک برای حضور در بی‌ینال کاندیدا شدند. پروژه‌های ارسال‌شده شامل حوزه‌های مختلف طراحی معماری، طراحی شهری، طراحی داخلی، طراحی نما، محوطه‌سازی و… بودند و بخش عمده آن (حدود ۸۰ درصد) که در حوزه معماری بود، برای مرحله گزینش ملاک عمل قرار گرفت. تلاش ما این بود که با توجه به هم‌زمانی فراخوان با تعطیلات نوروز، تا آنجایی که ممکن است شرایط را برای ارسال آثار به دبیرخانه بی‌ینال آسان کنیم و به شرکت‌کنندگان اعلام کردیم حتی با ارسال یک عکس می‌توانند در این مسابقه شرکت کنند. تصمیم بر این شد طبق اصول فراخوان پروژه‌هایی انتخاب شوند که اولا معماری و ساخته‌شده باشند، دوما معاصر باشند و درنهایت پروژه‌های موفق معماری باشند. درنهایت جلساتی در روزهای یکشنبه و دوشنبه، نهم و دهم فروردین ۱۳۹۴ با حضور دکتر حامد مظاهریان، معاون وزارت مسکن و ساختمان و اعضای هیأت دبیران جامعه مهندسان معمار ایران که شامل آقایان سیدمحمد بهشتی، ایرج کلانتری، شهاب کاتوزیان، حمیدرضا ناصرنصیر، کاوه بذرافکن و خانم پرشیا قره‌گوزلو و خودم که عضو هیأت دبیران جامعه مهندسان معمار ایران، مدیر مسابقه و مدیر بخش معماری بی‌ینال ونیز هستم، تشکیل شد و با تصمیم به محدودیت ارائه حداکثر یک پروژه معماری توسط هر شرکت‌کننده و بررسی تطبیقی پروژه‌ها با شرایط فراخوان، بررسی شبهات مالکیت معنوی برخی از آثار و…، ۶۴ پروژه برای حضور در بخش معماری بی‌ینال هنری ونیز گزینش شد.

پاویون ایران در دوسالانه هنر ونیز شامل چه بخش‌هایی است و بخش معماری چه ویژگی‌هایی دارد؟
پاویون ایران از سه قسمت اصلی تشکیل شده است. بخش اصلی پاویون با نام بازی بزرگ (reat Game) اشاره‌ای مفهومی به جغرافیای ژئوپلیتیک ایران بزرگ داشته و ظرفیت‌های هنری ایران بزرگ و کشورهای همسایه را که ریشه‌ها و پیوندهای مشترکی دارند، به تصویر کشیده است. جریان‌های سیاسی- تاریخی که از قرن نوزدهم میلادی در این منطقه آغاز شده و امروزه در محافل سیاسی و اجتماعی به بازی بزرگ معروف است و به تأثیر رویکرد ابرقدرت‌ها در این منطقه از آسیا اشاره می‌کند. رویکردی که به‌لحاظ سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی منجر به تغییراتی در این محدوده جغرافیایی شده و امروزه تأثیر این تغییرات به‌وضوح در هنر این کشورها به چشم می‌خورد. هنرمندان و آثاری از کشورهای هندوستان، پاکستان، افغانستان، آذربایجان، کردستان عراق در کنار هنرمندان ایرانی سعی دارند تأثیر شرایط حاکم بر این منطقه را در هنر نشان دهند. بخش دوم به نام برگزیده ایران (Iranian Highlights) منتخب آثار هنرمندانی است که وجوه مختلف هنر ایران را معرفی می‌کنند. انتخاب هنرمندان توسط کیوریتورها، از نسل‌های مختلف بود که علاوه بر نگاه منطقه‌ای، خوانش بین‌المللی نیز در گزینش آثار اهمیت داشته است و در نهایت بخش سوم با نام معماری معاصر ایران (Little Game) به معرفی پروژه‌های شاخص و ساخته‌شده معماری معاصر ایران در فضایی حدود ۱۵۰ متر مربع می‌پردازد. با توجه به اینکه امسال جریان غالب دوسالانه هنر ونیز به هنر اختصاص داشت و نگرش کلی نسبت به حضور معماری در پاویون ایران بیشتر هماهنگی حداکثری با فضای هنر و کمترین پرداخت جدی و تخصصی به معماری بود، بخش معماری را بازی کوچک نام‌گذاری کردیم. هر ساله صدها هزار متر مربع بنا در ایران ساخته می‌شود، ولی سهم پروژه‌هایی که می‌توان آنها را «واقعا» معماری نامید، از این بازار بزرگ ساخت‌وساز، بسیار اندک است. «بازی کوچک» یک پرفورمنس شخصی است که به‌صورت گروهی توسط بازدیدکنندگان این مجموعه اجرا می‌شود، تا به‌واسطه قاعده اجرای این قطعه، برای چند لحظه‌ای هم که شده، جایگاه غریبی را که معماری در بازار ساخت‌وساز از آن خود کرده است، نمایش دهد.

از عکس‌هایی که منتشر شده به نظر می‌رسد آنچه به اجرا در آمده است، در عین حال که پروژه‌های معماری ایران را معرفی می‌کند، اما نحوه اجرایش ارتباط مفهومی و معناداری با ساحت هنر دارد. کمی بیشتر درباره آن توضیح بدهید.
چون قرار نبود به‌صورت تخصصی به معماری پرداخته شود و موضوع بی‌ینال امسال هنر بود و نه معماری، معرفی پروژه‌ها در یک چیدمان و اینستالیشن هنری اجرا شد. هر مکعب شناور، چهار تصویر در ابعاد ۶۰ در ۹۰ سانتی‌متر به‌صورت عمودی از چهار پروژه معماری را درون خود جای داده که بازدیدکننده فقط با ورود به مکعب‌ها امکان مشاهده تصاویر را خواهد داشت. آنچه از بیرون مشاهده می‌شود مکعبی سفید رنگ است که تنها اسم پروژه‌ها در صفحه‌ای روی هر سطح مکعب درج شده و مخاطب درواقع با هیچ روبه‌رو می‌شود، اما وقتی به درون مکعب‌ها می‌رود عکس پروژه را می‌بیند. ابعاد محدودکننده این مکعب‌ها، شرایط غیرمنتظره‌ای از نوع ارتباط بصری مخاطب با تصاویر درون مکعب را ایجاد می‌کند. محبوس‌شدن در ابعاد حداقلی مکعب، این امکان را به مخاطب می‌دهد که هر پروژه را مستقل از زمینه‌ای که پروژه در آن تولید شده است، در یک ارتباط بسیار شخصی و حتی خصوصی بازخوانی کند که این چیدمان و تصویر انتخاب‌شده از پروژه‌ها، به ارتباط میان بخش هنر و معماری کمک شایانی کرده است.

واکنش مخاطب‌ها چه بود؟
برای آنها خیلی شگفت‌انگیز بود. چون در ابتدا که وارد محیط می‌شدند یک‌سری مکعبِ آویزان سفید و ساده می‌دیدند که اطلاعات خاصی به آنها نمی داد. جذابیتش برای آنها وقتی بود که مکعب‌ها نزدیک شده و به درون آن‌ها می‌رفتند و پروژه‌های جذاب معماری را مستقل از زمینه شهری آن تجربه می‌کردند و واقعا باور نمی کردند در ایران چنین ساختمان‌ها و پروژه‌هایی ساخته شده باشد. با توجه به شرایط حقوقی حاکم بر قرارداد اجاره غرفه ایران و همچنین رویکرد کلی چیدمان آثار هنری و معماری، مداخله‌نکردن در کلیات فضا و انجام اقدامات ساختمانی در بدنه‌ها، کف و سقف بوده و همه اقدامات برای چیدمان آثار به‌صورت نمایان و اکسپوز پیش‌بینی‌شده و حداکثر تلاش برای نمایش بدنه‌های فرسوده، اما جذاب موجود شده است و اتفاقا این مسئله تأثیر مثبتی در روایت شهرهای ایران داشت، چنانکه واقعیت شهرهای ما نیز همین‌گونه است؛ در میان انبوهی از ساختمان‌های زشت و ملال‌آور، تعدادی پروژه شاخص معماری به‌سان گل‌هایی که از میان آسفالت سرد سر به بیرون می‌آورند، نمایش داده شده است و حس‌وحال فضای بخش معماری غرفه ایران نیز، همین‌گونه شبیه‌سازی شده است.

امکان اجرای آن در ایران هم پیش‌بینی شده است؟
رایزنی‌هایی انجام شده است که در ایران هم به اجرا در بیاید تا کسانی که فرصت و شرایط حضور در ونیز را ندارند از نزدیک بتوانند این تجربه جذاب را درک و تجربه کنند.

برنامه‌ریزی برای دوسالانه معماری ۲۰۱۶ با چه رویکردی انجام خواهد شد؟
مذاکرات و هماهنگی‌های اولیه با بنیاد خانوادگی فیض‌نیا، موزه هنرهای معاصر و وزارت راه و شهرسازی انجام شده است تا ضمن توافق برای دراختیارگرفتن فضای فعلی (با مساحت دو هزار مترمربع)، تصویر ممتازی از معماری ایران در بی‌ینال سال آینده ارائه شود. دراین‌راستا، جلسات اولیه برای ترسیم خط‌ِمشی چگونگی حضور معماری ایران در بی‌ینال ۲۰۱۶، در جامعه مهندسان معمار ایران برگزار شده است و آمادگی برای دریافت نظرات و پیشنهادات معماران و علاقه‌مندان معماری نیز وجود دارد.
دراین‌باره برنامه‌های مختلفی چون مسابقه معماری، وُرک‌شاپ و نشست‌های تخصصی پیش‌بینی شده است که در آینده نزدیک اطلاع‌رسانی خواهند شد. همچنین برنامه‌هایی برای مذاکره و تبادلِ‌نظر با معماران موفق ایرانی خارج از کشور نیز شده است تا آنها نیز امکان حضور و مشارکت در بی‌ینال معماری سال ۲۰۱۶ را همچون معماران داخل ایران داشته باشند. من همین‌جا از همه معماران و علاقه‌مندان می‌خواهم این برنامه را از آن خود بدانند و هرگونه پیشنهادی دارند، مطرح کنند تا حضوری پربار و مؤثر و درخور معماری ایران در سال آینده داشته باشیم.

↑ برگرفته از روزنامه شرق (شماره ۲۳۲۸، ۳۰ خرداد ۱۳۹۴)