تهران و معماران مسیحی‌اش
رامتین فرزاد
تهران، برخی از بهترین بناهای خود، به‌ویژه، در ناحیه مرکزی شهر را که هنوز دیدنی‌ترین ناحیه شهر است، وامدار ایرانیان مسیحی است. در این ناحیه به غیر از میدان حسن‌آباد که با آن معماری دلپذیر، هنوز از شکیل‌ترین میدان‌های شهر است، چند عمارت زیبای دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از: ساختمان پست، کاخ دادگستری، کاخ گلستان، بنای وزارت خارجه، بانک سپه، بانک ملی شعبه مرکز، باشگاه افسران، موزه ایران باستان، کاخ‌مرمر، و شاید چندعمارت دیگر. همه این عمارت‌ها به استثنای کاخ‌گلستان (از کار‌های دوره قاجاریه) و موزه ایران‌باستان که طراح آن آندره گدار بوده است، کار ایرانیان مسیحی است. اگر این مجموعه را از وسط شهر تهران برداریم، چیزی جز کوچه‌پس‌کوچه‌های کم‌ارزش باقی نخواهد ماند.
میدان حسن‌آباد که بعدها یک ضلعش را بانک ملی خراب کرد، ولی با همان سه‌ضلع باقی‌مانده‌اش، یادآور معماری اروپایی و کار قلیچ باقلیان است (که عمارت شهربانی را هم ساخته است) اما مهندس محاسب آن، معمار برجسته ایران لئون تادوسیان بوده است؛ کسی که کاخ‌مرمر را هم به پایان برد. بر اساس سخنان حسین لرزاده که در گفت‌وگو با مسعود نوربخش نویسنده کتاب «تهران، به روایت تاریخ» گفته، داستان کاخ‌مرمر از این قرار است که نقشه کاخ‌مرمر را خود رضاشاه داده بود. اما معمارانی که دست‌اندر‌کار ساخت آن بودند، خیلی‌زود از کار اخراج شدند و ادامه کار به دست لئون تادوسیان داده شد و به سرانجام رسید. تادوسیان زاده تهران بود. عمارت عالی پستخانه را الگال گالستیانس، زاده جلفای اصفهان، ساخته است؛ بنای این عمارت در سال۱۳۰۷شمسی به مناقصه گذاشته شد و نیکلای مارکف، معمار گرجی، برنده آن شد، اما ساخت آن به دست گالستیانس انجام گرفت. عباس مسعودی که در سال۱۳۱۳شمسی گزارشی از عمارت پستخانه در روزنامه اطلاعات نوشته، الگال گالستیانس را سازنده آن معرفی کرده است. استاد لرزاده نیز روایت کرده که عمارت پست، کار الگال گالستیانس است. ساختمان وزارت خارجه در میدان مشق نیز کار دونفر از معماران مسیح است. طرح آن را گابریل گوریکیان داد؛ کسی که در استانبول زاده شد و همان سال (۱۹۰۰م) خانواده‌اش از بیم سختگیری‌هایی که بر مسیحیان در آن دیار شروع شده بود و به آوریل۱۹۱۵ ختم شد، به ایران آمدند و او را به ایران آوردند. تا 10سالگی در ایران ماند. چندسال ابتدایی را در تهران خواند، تابعیت ایرانی گرفت و آنگاه راهی اروپا شد و زمانی که به دعوت رضاشاه به ایران بازگشت، معماری با شهرت جهانی بود. گوریکیان در بازگشت تنها چهارسال در ایران ماند (۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶) و باز راهی اروپا و آمریکا شد اما در آن چهارسال یادگارهایی از خود به‌جا گذاشت که تا قرن‌ها نام او را به‌عنوان یک ایرانی – چنان‌که خود می‌خواست – برقرار نگه می‌دارد. طرح ساختمان وزارت خارجه را او داد و هم‌میهن دیگرش، الگال گالستیانس ساختش را بر عهده گرفت. آن‌دو به اتفاق بنایی پی نهادند که هنوز از بهترین و کارآمد‌ترین بناهای ناحیه مرکزی شهر تهران است. طرح کاخ دادگستری را نیز که از مهم‌ترین بناهای آن دوره است، گابریل گوریکیان داد. علاوه بر این از او طرح ساختمان وزارت صنایع را در کنار کاخ‌گلستان و چندویلا را که همان اول ورودش به تهران، به او سفارش شده بود، داریم. اگرچه نمی‌دانیم امروزه وجود دارند یا در تخریب‌های مدام شهر تهران از دست رفته‌اند؛ ویلاهای پناهی، خسروانی، نظام مافی، ملک اصلانی و فیروز. گابریل گوریکیان به همراه دومعمار دیگر از برجسته‌ترین‌ها در دوره خود بوده‌اند. آن دونفر دیگر پل آبکار و وارطان هوانسیان نام دارند. ساختمان مرکزی بانک سپه در میدان توپخانه و میهمانخانه دربند و طرح هتل فردوسی و هنرستان دختران در خیابان سوم اسفند (سرگرد سخایی) و کاخ‌اختصاصی (شهناز پهلوی) کار وارطان هوانسیان (زاده تبریز) و ایستگاه رادیو (بی‌سیم پهلوی) و مدرسه ناشنوایان باغچه‌بان و بسیاری از ادارات دارایی شهرستان‌ها کار پل آبکار (زاده تهران) است. اینها هریک حدود نیم‌قرن به ایران خدمت کرده‌اند و بناهای ساخت آنان تنها به همین تعداد که نام بردیم محدود نمی‌شود. در کنار اینها باید از یک مسیحی نامدار دیگر یاد کنیم؛ اوژن آفتاندیلیانس، زاده تبریز به سال ۱۲۹۲خورشیدی، که تالار فرهنگ و دبستان فردوسی (اداره آموزش‌وپرورش کنونی استان تهران) و وزارت فرهنگ و هنر (اکنون وزارت ارشاد اسلامی) و ساختمان اولیه فرودگاه مهرآباد و کلیسای سرکیس مقدس (کریمخان، نبش ویلا) و دبیرستان نوربخش (رضاشاه کبیر) همه از یادگارهای اوست.
در بین ساختمان‌های مدرن امروز تهران نیز بنای تالار رودکی، سینما متروپل، سینما گلدن‌سیتی، سینما نیاگارا، سینما دیانا و سینما کریستال را مسیحیان ساخته‌اند. تالار رودکی از بهترین و امروزی‌ترین بناهای شهر، کار همان اوژن آفتاندلیانس است. سینما گلدن‌سیتی را هم که امروز سینما فلسطین نام دارد، او ساخته است. سینماهای متروپل، کریستال و دیانا از ساخته‌های وارطان هوانسیان است، اما سینما نیاگارا ساخته پل آبکار است. معماران مسیحی نه‌تنها بناهای مهم شهر تهران که بسیاری از بناهای مهم شهرهای دیگر را هم طراحی کرده و ساخته‌اند. تبریز یک خیابان اصلی دارد که امروز نامش امام‌خمینی است. این خیابان را اودیس اوهانجانیان طراحی کرد؛ معماری زاده ایروان که پس از الحاق ارمنستان به شوروی به ایران آمد.
ذکر این یادگارها در تمام شهرها این گزارش را دراز خواهد کرد. همین نمونه‌ها کافی است اما قلم برای دادن یک نمونه دیگر بی‌طاقتی می‌کند و آن شهر قم است. شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای شهر و پایانه اتوبوس‌ها، دانشکده پزشکی و شاید بناهای دیگر هم حاصل فکر و نقشه مهندس گورگین است که نام اصلی‌اش گورگن پیچیکیان است؛ معماری متولد ولگاگراد که از ۱۷ سالگی به ایران آمد و تا پایان در ایران زیست و در ایران به مهندس گرگین شهرت داشت. ژانت لازاریان که اطلاعات مربوط به بناهای قم از کتاب او «دانشنامه ایرانیان ارمنی» استخراج شده، می‌نویسد: «در سده اخیر بیش از ۱۵۰ معمار ارمنی در ایران مشغول کار بوده‌اند یا از این کشور برخاسته و در خارج از آن به فعالیت پرداخته‌اند.» در همان کتاب می‌خوانیم که میهمانخانه رامسر و همچنین کاخ‌رامسر کار مهندس معمار هوانس غریبیان است. کلیساهای ایران نیز که از آن سوی آذربایجان تا اصفهان پراکنده‌اند و از آثار مهم تاریخی و مذهبی ایران به شمار می‌روند، طبعا کار دست مسیحیان ایران است. ژانت لازاریان می‌نویسد: «در هیچ‌کدام از کشورهای جهان (به غیر از ارمنستان) معماری ارمنی- مسیحی همچون ایران رشد نکرده و تنها در جلفای اصفهان در حال حاضر ۱۳ کلیسا دایر است.کلیساهای دیگری نیز در شهرهای تهران، قزوین و… ساخته شده‌اند که از نظر معماری – مهندسی دارای ارزش شایسته‌ای هستند. در هرنقطه از کشور ایران که مسیحیان سکونت دارند، دست‌کم یک بنای تاریخی ارزنده بنا شده و ناگفته نباید گذاشت که امروز تمامی این بناها توسط میراث فرهنگی و با همکاری مهندسان مسیحی در حال مرمت و از حمایت بی‌دریغ دولت ایران برخوردار هستند.»
↑ برگرفته از روزنامه شرق (شماره ۲۲۰۰، ۱۱ دی ۱۳۹۳)