پاویون ایران را دریابید
گزارش بازدید دو روزه اکسپو میلان

منصوره مرآت‌نیا

سه‌سال پیش در سفری به لیسبون، از سایتی موسوم به اکسپو با بناهای متفاوت و به‌یادماندنی دیدن کردم که به‌جای‌مانده از اکسپو ۱۹۹۸ لیسبون بود. جذابیت این سایت، مرا واداشت تا بی‌صبرانه در انتظار برگزاری اکسپو ۲۰۱۵ میلان بمانم و بالاخره در اولین روز برگزاری اکسپو، خود را به میلان برسانم و از روز دوم، بازدید از اکسپو را شروع کنم. تحت‌تأثیر این بازدید، اکنون بر خود واجب می‌دانم گزارش مختصری را با تمرکز بر پاویون ایران ارائه کنم.

اکسپو، یک رویداد فرهنگی- تجاری است که هر پنج ‌سال یک بار، در کشورهای مختلف برگزار می‌شود و این‌بار در شهر میلان ایتالیا و به مدت شش ماه از اول می‌ ‌تا ۳۱ اکتبر ۲۰۱۵ با موضوع «تغذیه زمین، انرژی برای حیات» برگزار شده است. پیش‌بینی می‌شود در مدت برگزاری، بیش از ۲۰میلیون نفر از آن بازدید کنند.

اکسپو میلان در مساحتی قریب به یک میلیون مترمربع، در منطقه آر اچ او فیورا (RHO Fiora)، محل نمایشگاه‌های جهانی میلان در شمال غرب شهر واقع شده. سایت اکسپو در محل تلاقی دو خیابان مهم و اصلی Cardo و Decumano ساخته شده است. این دو خیابان، ستون فقرات سایت محسوب می‌شوند. پاویون‌ تمام کشورها در امتداد خیابان شرقی- غربی Decumano و غرفه‌ها و صنایع ایتالیایی در امتداد خیابان شمالی – جنوبی Cardo قرار گرفته‌اند.

۱۴۵ کشور و سازمان بین‌المللی در این مراسم شرکت کرده‌اند. ایران جزء ۵۳ کشوری است که پایون مستقل دارد و بقیه کشورها بر حسب مشترکات زیستی، اقلیمی و کشاورزی و فرهنگی‌ای که دارند، در پاویون‌های موضوعی با عناوین مدیترانه، غلات، قهوه، کاکائو، برنج و… قرار گرفته‌اند.  به عنوان مثال، کشورهای مونته‌نگرو، الجزایر، صربستان، لبنان، مصر، کرواسی، سن‌مارینو، تونس، یونان، لیبی، آلبانی و مالت همگی در پاویون مدیترانه‌اند. بنابراین اختصاص یک پاویون مستقل به ایران، نظر به توجه ویژه‌ای که از سوی بازدیدکنندگان به کشورهای دارای پاویون مستقل می‌شود، فرصت مناسب و ویژه‌ای برای معرفی فرهنگ، هنر، آیین و تاریخ این مرزوبوم به جهانیان است.

پاویون ایران در جنوب شرقی سایت اکسپو در کنار غرفه شیلی قرار دارد. ترکیه، آلمان، آمریکا و سوئیس نیز در نزدیکی ایران قرار دارند. غرفه ایتالیا در فاصله‌ای کوتاه از غرفه ایران قرار گرفته است. ناگفته نماند محل پاویون ایران، یکی از بهترین مکان‌ها در اکسپو ۲۰۱۵ است، این را روزی که به قصد ترک میلان در طول اتوبان موسوم به A4 به سمت فرودگاه مالپنزا Malpensa می‌رفتیم، متوجه شدم. پاویون ایران و ایتالیا، از معدود پاویون‌هایی هستند که از داخل اتوبان اصلی شهر به‌خوبی قابل رؤیت‌ هستند و چشم‌انداز و نشانه جذابی از اکسپو میلان برای مردمی که از آن نزدیکی می‌گذرند، به نمایش می‌گذارند. برای من دورنمای پاویون ایران، غرورانگیزتر از نمای نزدیک آن بود.

زمین پاویون ایران ۲۰ در ۹۵ متر و فضای کلی آن ۱۹۱۰ مترمربع است که در ۸۵۰ مترمربع آن کار ساخت‌وساز در دو طبقه (همکف و زیر آن) انجام شده است. طبقه همکف پاویون ایران به فضای نمایشگاهی اختصاص دارد. در این طبقه با پخش فیلم از یک صفحه نمایشگر 50 متری- که بخش زیادی از دیوار غربی پاویون را پوشانده- کشور ایران معرفی می‌شود. در طبقه پایین، صنایع دستی، محصولات و غذاهای ایرانی عرضه می‌شود.

دورنمای بنای پاویون ایران باوجود تمام انتقادهایی که به طرح آن می‌شود و جدا از اینکه مصداق سفره گسترده ایرانی (آنچنان که سازندگان آن می‌گویند) است یا خیر، از نظر بیننده طرح قابل‌قبولی است، گرچه جزء طرح‌های برتر و ویژه نمایشگاه محسوب نمی‌شود، ولی طرحی ساده است که البته از نزدیک، سؤال‌های تأمل‌برانگیزی برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند.  بنای کشورهای مختلف هریک به‌نوعی، بازدیدکنندگان را به‌سوی خود می‌خواند: یا با شکوه و اقتدار بنا مثل روسیه، چین، فرانسه و ایتالیا، یا با طرح بدیع و سازه متمایز آن مثل انگلیس و برزیل، یا با طراحی نمای بیرونی متناسب با فرهنگ و اقلیم کشورها مثل اغلب کشورهای عربی، یا حتی با یک یا چند نفر استقبال‌کننده یا خوشامدگوی خوشرو که برای بازدید از داخل پاویون از عابران دعوت می‌کنند.

در این فضا، من که حرکتم را از ابتدا، با گذر از معبر عریض میانی برای بازدید از غرفه ایران آغاز کرده بودم، داشتم از مقابل پاویون ایران می‌گذشتم، بدون اینکه تا لحظاتی چیزی توجهم را جلب کند، تصور می‌کردم از مقابل یک فضای سبز یا یک مکان عمومی سایت عبور می‌کنم. ایران در میان دو پاویون؛ یکی مختص غلات و دیگری کشور شیلی پنهان بود، زیرا نه‌تنها یکی از کم‌ارتفاع‌ترین بناهای سایت است که از دوردست دیده نمی‌شود، بلکه نسبت به دو پاویون همجوار خود با مقداری عقب‌نشینی احداث شده و کاملا پشت جعبه گیاهان و درختچه‌های تزیینی ورودی از دید پنهان می‌شود. اگرچه وجود فضای سبز و گلکاری‌شده از نکات مثبت و زیبایی‌های پاویون ایران است؛ اما استقرار سه نخل بزرگ در ورودی پاویون، برای ناظر ایرانی کاملا برخورنده و سؤال‌برانگیز است. چرا باید برای نمایش پوشش گیاهی کشور چهار فصل ایران به‌جای سرو و درختان میوه، از نخل استفاده شود، تا اقلیم و قابلیت کشاورزی کشورمان مشابه کشورهای عربی تلقی شود؟

با ورود به داخل پاویون، عرض کم راهرو عبوری نظرم را جلب می‌کند، نمی‌دانم چرا معماران و طراحان و سازندگان ایرانی، زیاد در فضا صرفه‌جویی می‌کنند؟ پاویون ایران یکی از کم‌عرض‌ترین بناهای طراحی‌شده اکسپو است و استقرار ویترین و جعبه‌های سبز و گلکاری شده در دو طرف، عرض واقعی عبورومرور را محدودتر هم می‌کند. برخلاف اغلب پاویون‌ها که رفت‌وآمد از مسیرهای جداگانه است، در غرفه ایران مسیر رفت‌وآمد یکی است که طبیعتا در زمان‌های اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری یا برنامه‌های ویژه مثلا برای روز ملی ایران، داخل پاویون را با ازدحام مواجه می‌کند.

از سوی دیگر، در پاویون ایران، صحنه یا سن اجرای برنامه‌ها در داخل و در انتهای طبقه همکف ایجاد شده و هنگام اجرای برنامه، تماشاگران باید طول سالن را برای تماشای برنامه طی کنند، در حالی‌که بسیاری از کشورها برنامه‌های هنری خود را در فضای بیرونی که مرتبط با پاویونشان طراحی کرده‌اند، اجرا می‌کنند تا تمام بازدیدکنندگان حاضر در نمایشگاه را به‌سوی خود جذب کنند.

با عبور از راه پله انتهای پاویون به طبقه پایین می‌روم. بخشی از این طبقه به محل پذیرایی و رستوران اختصاص یافته که با جعبه‌های گل و گیاه و سه حوض آبی‌رنگ گرد در وسط و حوض باریکی که دور تا دور سالن قرار دارد، محیط باصفایی برای صرف غذا محسوب می‌شود. بخش دیگر آن به فروشگاه و ویترین‌های صنایع دستی و محصولات غذایی اختصاص یافته است.

چیدمان صنایع دستی، که در انواع بسیار محدود عرضه شده، در کنار محصولات غذایی و خوراکی، کاملا آشفته، بی‌هدف و بدون جذابیت است. البته متقاضیان دست خالی نمی‌مانند، چراکه کشورهای دیگر، مشابه محصولات ایران را با جذابیت بیشتر عرضه کرده‌اند. درحالی‌که ما گل محمدی را در جعبه‌های مقوایی که محتویات درون آنها دیده نمی‌شود، ارائه می‌کنیم، کشور مراکش غنچه‌های بازنشده گل محمدی را در ظروف بلورین بزرگ با دهانه تنگ به عنوان محصول بومی کشورش به نمایش می‌گذارد و از بازدیدکنندگان برای بوییدن گل‌ها از دهانه ظروف دعوت می‌کند.  نبود یک طراح و معمار داخلی خلاق در پاویون ایران به‌شدت احساس می‌شود تا با ظروف زیبا و اصیل ایرانی و چیدمان هدفمند، محصولات ایرانی را به‌نمایش بگذارد. همان‌طور که گفتم، دورنمای پاویون ایران از چشم ناظری که از اتوبان آن را می‌بیند، بسیار جذاب‌تر از چشم ناظر ایستاده در کنار آن است، این دو ناظر از دو جهت مقابل و مخالف به بنا می‌نگرند. از خود می‌پرسم اگر این طرح سروته اجرا می‌شد، بهتر نبود؟! در آن‌صورت پاویون ایران ورودی بزرگ‌تر و چشمگیرتر، صحنه نمایشی که به فضای بیرونی متصل و برای تمام عابران قابل‌رویت است، حوضِ آب نواری‌شکلی که دور تا دور پاویون به‌خوبی دیده می‌شود و… و با ترس از خود می‌پرسم آیا طرح پاویون، سروته اجرا نشده؟ به ورودی ضعیف بنا دوباره نگاه می‌کنم. ترس و ناباوری وجودم را فراگرفته است. 

با خروج از پاویون ایران جز حسرت در دل ندارم، حسرت از اینکه مدیران کشورم از چنین رویدادها و نمایشگاه‌های جهانی‌ای به‌سادگی می‌گذرند؛ از اینکه توان، استعداد، تاریخ، طبیعت و ظرافت دست صنعت‌کاران و بداعت معماران کشورم این‌طور نادیده گرفته می‌شود. با خود می‌اندیشم کاش می‌توانستم به مسئولان بگویم هنوز دیر نیست… و اکنون می‌نویسم به مدیران اجرائی بخش صنعت کشور که: هنوز دیر نیست.  اگر دو سال گذشته نحوه انتخاب طرح و انتخاب معمار آن در اولویت بود، امروز نحوه مدیریت پاویون ایران در اولویت است. لطفا به برنامه‌هایتان سرعت بخشید. این پنج سال سخت گذشت! نه‌فقط برای آماده‌سازی حضور در اکسپو ـ که با حاشیه‌های زیادی همراه بود ـ بلکه در تمام عرصه‌های اقتصادی کشور. پس اکنون قدر این شرایط را بدانید و پاویون ایران را دریابید که پنج سال آینده معلوم نیست دیگر اراده‌ای برای فعالیت‌های بین‌المللی باشد.

آقایان! امروز معرفی ایران و ایرانی به شما سپرده شده که باتدبیر هستید و چشم میلیون‌ها نفر امیدوار به توان شماست. شک نکنید تمام نیروهای کارآمد فنی و مدیریتی کشور، مشتاق همراهی‌تان در بلندکردن نام ایرانمان است. کافی است فقط کمی از حصار بخش دولتی و کارگزاران آن خارج شوید.

↑ برگرفته از روزنامه شرق، شماره ۲۳۰۶، شنبه ۲ خرداد ۱۳۹۴