مسابقات معماری؛ تعاریف و پیش‌فرض‌ها، قوانین و مقررات
مهرداد زواره محمدی
مسابقه معماری باید فرایندی عادلانه، شفاف و حرفه‌ای برای انتخاب طرح‌های معماری، به‌ویژه در پروژه‌های شاخص و عمومی باشد. این فرایند که بارها در سراسر جهان آزموده و تجربه شده است، یکی از مفیدترین و موثرترین روش‌ها برای دستیابی به طرح‌های کارآمد محسوب می‌شود. اگر در برخی موارد، برگزاری مسابقات معماری در کشور ما نتیجه مطلوبی به همراه نداشته، علت آن، نه ذات مسابقه و فرایند آن، بلکه عملکرد ضعیف و نادرست عوامل و ارکان مسابقه بوده است.
آنچه در ادامه می‌خوانید، برگرفته از ضوابط و مقررات داخلی و خارجی مسابقات معماری، و همچنین تجربیات شخصی نگارنده در مدیریت، برگزاری، داوری و نظارت بر مسابقات مختلف است. امیدوارم مطالعه این نوشتار به بهبود روند برگزاری مسابقات معماری و افزایش اثربخشی آنها در ارتقای کیفیت معماری و سیمای شهرها کمک کند.
قوانین و مقررات بالادست در حوزه مسابقات معماری
۱. آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری و شهرسازی که در تاریخ ۱۳۸۱/۱۲/۲۰، توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده است و به عنوان مهم‌ترین قانون ملاک عمل در کشور محسوب می‌شود.
۲. نشریه شماره ۲۴۰ سازمان برنامه و بودجه، تحت عنوان «راهنمای برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی در ایران» که در تاریخ ۱۳۸۰/۱۲/۲۵ منتشر شده است و صرفا جنبه راهنما دارد و ملاک عمل نیست.
۳. دستورالعمل اجرایی تشکیل دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی که در تاریخ ۱۳۹۴/۱/۳۱، توسط شورای عالی شهرسازی و معماری، به منظور ایجاد هماهنگی و انسجام در فرایند برگزاری مسابقات تصویب شده است.
۴. شیوه‌نامه داخلی برگزاری مسابقات معماری شهرداری تهران که در فروردین سال ۱۴۰۰، با هدف هماهنگی در مسابقات معماری زیر نظر شهرداری تدوین شده است، اما قاعدتا ملاک عمل در برگزاری مسابقات نخواهد بود.
مرجع ثابت همه مسابقات معماری و شهرسازی کشور
طبق ماده ۴-۱ بخش ۵ آیین‌نامه جامع، دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی که برای رسیدگی به امور مسابقات معماری و شهرسازی و نظارت بر آنها در وزارت راه و شهرسازی تشکیل می‌شود، مرجع ثابت همه مسابقات معماری و شهرسازی کشور است.
الزام به برگزاری مسابقه
طبق بند ۳ دستورالعمل اجرایی، برگزاری مسابقه و ثبت آن در دبیرخانه دائمی مسابقات و رعایت این دستورالعمل برای بناهایی که به لحاظ اهمیت کیفی، اهمیت عملکردی، میزان تاثیرگذاری در سیما و منظر شهری، وجه نمادین، اهمیت مکانی و اهمیت محلی، ملی و بین‌المللی شاخص باشند، اجباری است.
الزام به رعایت آیین‌نامه جامع
طبق ماده ۱ بخش ۲ آیین‌نامه جامع، هرگاه شخصی حقیقی یا حقوقی، در بخش دولتی یا غیردولتی، تصمیم به برگزاری مسابقه بگیرد، اعم از آنکه مسابقه در آن طرح، اجباری یا اختیاری باشد، به محض اعلان عمومی مسابقه، مشمول این آیین‌نامه و ملتزم به مراعات آن می‌شود.
انواع رقابت‌های معماری
در قوانین و آیین‌نامه‌های ملاک عمل در ایران، دسته‌بندی کلی رقابت‌های معماری وجود ندارد و صرفا به قوانین و مقررات برگزاری مسابقات معماری پرداخته شده است. با این حال، به باور نگارنده و با توجه به شرایط موجود در ایران و تجربه رویدادهای بین‌المللی، این رقابت‌ها را می‌توان به سه دسته اصلی مسابقه، جایزه و خرید خدمات کانسپت تقسیم کرد.
مسابقه معماری
مسابقه معماری که تعریف آن روشن است و در ادامه بیشتر به آن پرداخته خواهد شد، رقابتی برای یک پروژه مشخص در زمینی معین است که با یک برنامه دقیق و از طریق روش‌های عمومی یا محدود برگزار می‌شود.
جایزه معماری
جایزه معماری بین پروژه‌های ساخته‌شده در گونه‌ها و تایپولوژی‌های مختلف برگزار می‌شود که برندگان آن بسته به ضوابط و شرایطی که برگزارکننده تعریف می‌کند، مشخص می‌شوند. البته در سال‌های اخیر، این نوع رقابت تنها به پروژه‌های ساخته‌شده محدود نبوده و شامل پروژه‌های طراحی‌شده و کانسپت نیز می‌شود.
خرید خدمات کانسپت
خرید خدمات کانسپت نوعی رقابت محسوب می‌شود که شباهت‌های زیادی با مسابقه معماری دارد، اما در نوع داوری و چینش داوران، دارای تفاوت‌های اساسی است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
مدل‌های برگزاری مسابقه معماری
مدل‌های مختلف برگزاری مسابقه معماری را می‌توان به سه نوع عمومی یا آزاد، محدود و دعوتی تقسیم کرد. از میان این مدل‌ها، روش عمومی و آزاد کاملا مشخص است، اما روش‌های محدود و دعوتی با وجود مشابهت‌‌هایی، یک تفاوت اساسی دارند؛ در مدل دعوتی، چند شخص حقیقی یا حقوقی معمار به‌طور مستقیم به مسابقه دعوت می‌شوند، اما در مدل محدود، ضوابط مشخصی برای شرکت‌کنندگان تدوین می‌شود، و پس از اعلام آمادگی گروه‌های علاقمند، تنها آن دسته که شرایط کیفی را احراز کنند، اجازه ورود به مسابقه را خواهند داشت. بدیهی است در مسابقه آزاد و عمومی، برگزارکننده وظیفه پرداخت کمک‌هزینه مسابقه را ندارد، اما در مسابقات محدود یا دعوتی، باید متناسب با مقیاس و نوع پروژه، به شرکت‌کنندگان کمک‌هزینه پرداخت شود.
در مسابقات عمومی معماری در سایر کشورها، شرکت‌ها و معماران صاحب‌نام به‌طور گسترده حضور دارند و با دفاتر و معماران جوان در رقابت‌های حرفه‌ای شرکت می‌کنند؛ اما در ایران، این روند کمتر دیده می‌شود و حضور معماران برجسته در مسابقات عمومی به میزان قابل‌توجهی محدود است.
در مسابقه دعوتی یا محدود، همانند فرایند خرید خدمات کانسپت، رقابت میان چند شرکت و معمار به‌صورت انتخابی و محدود انجام می‌شود، اما دو تفاوت اساسی میان آنها وجود دارد. تفاوت اول این است که در مسابقه معماری، هیئت داوری با ضوابط جدی و قطعی حضور دارد، اما در فرایند خرید خدمات، به‌جای هیئت داوری، کمیته ارزیابی تشکیل می‌شود که می‌تواند شامل کارشناسان مختلف از دیسیپلین‌های گوناگون سازمان کارفرما یا حتی افراد خارج از سیستم کارفرمایی باشد. بر خلاف نص صریح قانون مسابقات که حضور کارفرما در هیئت داوری را منع می‌کند، در فرایند خرید خدمات، کارفرما می‌تواند نقش داشته باشد، زیرا این فرایند اصولا مسابقه نیست، بلکه یک رقابت است. تفاوت دوم این است که در مسابقات معماری، نام و هویت شرکت‌کنندگان باید مخفی بماند، اما در فرایند خرید خدمات، این الزام وجود ندارد؛ کارفرما می‌تواند در طول رقابت، جلسات فنی با شرکت‌کنندگان برگزار کند تا هماهنگی طرح‌های نهایی با خواسته‌ها و انتظارات او در بالاترین سطح ممکن شکل بگیرد.
ارکان مسابقه معماری
ارکان یک مسابقه معماری مشخص و قابل فهم است، هرچند طبق ضوابط بالادستی موجود، تفاوت‌هایی جزئی مشاهده می‌شود که البته چالش ماهوی در ساختار برگزاری مسابقه ایجاد نمی‌کند. طبق آیین‌نامه جامع، ارکان مسابقه شامل برگزارکننده (متمایز از کارفرما)، مدیر، هیئت داوران و دبیرخانه دائمی مسابقات است، اما طبق دستورالعمل اجرایی که کمتر به عنوان ملاک عمل در نظر گرفته می‌شود، ارکان مسابقه شامل کارفرما، برگزارکننده (مدیر)، هیئت داوران و جامعه شرکت‌کننده است.
نکته مهم این است که سه رکن اصلی مسابقه معماری، یعنی داوران، مدیر و شرکت‌کنندگان، همگی از جامعه معماری و حرفه‌مندان هستند و در صورت اتحاد صنفی معماران و مقاومت در برابر رویه‌های غیرقانونی و غیراخلاقی، عرصه مسابقات معماری سالم‌تر و کاراتر خواهد شد.
اسناد و مدارک مسابقه معماری
هر مسابقه معماری دارای دو سند مستقل و مجزای ورودی و خروجی است که مسئولیت تهیه و تنظیم هرکدام بر عهده نهادی متفاوت است. با این حال، در اکثریت قریب به اتفاق مسابقات معماری، یک سند مکتوب ورودی و یک سند خروجی وجود دارد که البته همین هم اگر رعایت شود، جای خوشحالی دارد!
اسناد و مدارک ورودی مسابقه عبارتند از: برنامه فنی پروژه که شامل برنامه فیزیکی، ضوابط سایت و سایر مشخصات است، و برنامه اجرایی مسابقه که شامل تعهدات، جوایز، زمان‌بندی و سایر الزامات می‌شود. برنامه فنی پروژه در مسابقات، در صورتی که پروژه شاخص باشد، توسط مشاور متخصص (حقیقی یا حقوقی) تهیه خواهد شد؛ اما اگر پروژه شاخص نباشد، این برنامه می‌تواند توسط مدیر یا سایر دست‌اندرکاران احتمالی ایشان تدوین شود و به عنوان پیش‌نیاز طراحی مسابقه، به شرکت‌کنندگان ابلاغ شود. برنامه اجرایی مسابقه نیز توسط مدیر تهیه می‌شود و پس از تصویب برگزارکننده، به عنوان سند اجرایی مسابقه ملاک عمل قرار می‌گیرد.
اسناد و مدارک خروجی مسابقه شامل دو سند کلیدی است: بیانیه داوران که دلایل انتخاب آثار را توضیح می‌دهد، و گزارش فرایند مسابقه که زمان‌بندی داوری، تعداد آثار، روز داوری و سایر جزئیات اجرایی را در برمی‌گیرد.
ضوابط کلی مسابقات معماری و شهرسازی
ماده ۴ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: هر مسابقه باید دارای ارکانی مشتمل بر برگزارکننده، مدیر و هیئت داوری باشد. کلیه ارکان باید به عموم جامعه شرکت‌کنندگان معرفی شوند.
ماده ۹ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: شرکت شخص برگزارکننده یا مدیر موسسه برگزارکننده؛ مدیر؛ مشاور مدیر؛ دستیاران مدیر؛ داور؛ موسسه یا شرکتی که داور مسابقه مدیر عامل، عضو هیئت‌مدیره، سهامدار یا در زمره کارکنان آن باشد؛ و بستگان درجه اول و دوم داور در مسابقه ممنوع است.
ماده ۱۴ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: هر مسابقه باید جوایزی معین داشته باشد. جوایز مسابقه باید در آگهی مسابقه به اطلاع عموم جامعه شرکت‌کنندگان رسانده شود. تعهد برگزارکننده به عقد قرارداد ادامه کار با برنده می‌تواند مکمل بعضی از جایزه‌ها باشد، اما در هیچ صورتی جانشین جوایز هیچ‌یک از رتبه‌ها نمی‌شود.
مـاده ۱۵ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: پرداخت هزینه شرکت در مسابقه به راه‌یافتگان به مرحله دوم، در مسابقات دومرحله‌ای الزامی است.
ماده ۳ـ۱۳ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: در جلسات هیئت داوری، به‌جز داوران، مدیر و دستیاران رسمی مدیر، کسی حق حضور ندارد.
ماده ۵ ـ۱۶ دستورالعمل اجرایی: کاهش میزان و تغییر نحوه اهدای جوایز مسابقه پس از انتشار فراخوان و یا آگهی مسابقه امکان‌پذیر نخواهد بود.
ضوابط داوری مسابقات معماری و شهرسازی
ماده ۶ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: مدیر و داوران باید دارای تحصیلات عالی در رشته معماری، شهرسازی یا رشته‌های وابسته، و دانش و تجربه‌ای متناسب با سطح و وسعت مسابقه باشند.
ماده ۷ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: نتیجه داوری با رای داور یا آرای اکثریت مطلق اعضای هیئت داوری تعیین می‌شود.
ماده ۳ـ۱ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: داور یا داوران باید پیش از انتشار آگهی مسابقه انتخاب شوند.
ماده ۳ـ۷ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: تعداد اعضای اصلی هیئت داوری باید فرد باشد، از حداقل ۱ نفر تا حداکثر ۷ نفر. تعداد داوران بسته به نوع و موضوع و برنامه مسابقه، به پیشنهاد مدیر و تایید برگزارکننده تعیین می‌شود. در صورتی که تعداد داوران بیش از یک نفر باشد، باید به ازای هر سه نفر عضو اصلی، یک عضو علی‌البدل تعیین شود.
ماده ۳ـ۹ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: در مسابقاتی که به تشخیص مدیر، حضور داورانی متخصص در رشته‌هایی جز معماری، شهرسازی یا مرمت بناها و بافت‌های تاریخی لازم است، انتخاب ایشان به داوری بلامانع است، مشروط بر آنکه اکثریت اعضای هیئت داوری همواره با معماران (یا شهرسازان یا کارشناسان مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی در موضوعات ذیربط) باشد.
ماده ۳ـ۱۷بخش ۵ آیین‌نامه جامع: داور یا هیئت داوری نمی‌تواند هیچ شرکت‌کننده‌ای را شایسته احراز مقام اول نداند، اما می‌تواند عیوب محصول برنده اول را اعلام کند و وی را شایسته واگذاری ادامه کار نداند.
ماده ۳ـ۲۰ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: پس از اتمام داوری نهایی، داور هیئت داوری موظف است گزارشی کتبی مشتمل بر دلایل داوری خود را به مدیر عرضه کند.
ماده ۳ـ۲۱ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: رای داور یا هیئت داوری قطعی و تغییرناپذیر است و کسی مجاز به تغییر و تصرف در آن نیست.
ضوابط مدیریت مسابقات معماری و شهرسازی
ماده ۶ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: مدیر و داوران باید دارای تحصیلات عالی در رشته معماری، شهرسازی یا رشته‌های وابسته، و دانش و تجربه‌ای متناسب با سطح و وسعت مسابقه باشند.
ماده ۸ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: مدیر نمی‌تواند داور یا عضو هیئت داوری باشد، اما شرکت او در جلسات هیئت داوری، بدون داشتن حق رای مجاز است.
ماده ۱۷ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: مدیر مسابقه در مدت تصدی این سمت، متولی و مسئول قانونی مراعات و احقاق حقوق کلیه ارکان مسابقه، شرکت‌کنندگان و سایر کسانی است که ممکن است حقوق ایشان به‌نحوی به مسابقه مربوط شود.
ماده ۲ـ۲ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: مدیر می‌تواند مطابق توافق‌نامه خود با برگزارکننده، دستیارانی برای خود برگزیند. این دستیاران ممکن است از میان افراد شاغل در موسسه برگزارکننده یا از خارج از آن باشند.
ماده ۲ـ۳ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: مدیر می‌تواند برای طراحی محتوایی مسابقه، از جمله تدوین برنامه مسابقه، مشاوری به استخدام درآورد. مشاور متناسب با موضوع و دامنه مسابقه، ممکن است شخصی حقیقی یا حقوقی باشد.
ماده ۳ـ۱۲ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: فقط کارهایی به مرحله داوری راه می‌یابند که مدیر قبلا مطابقت آنها با شرایط اعلام‌شده مسابقه را تایید کرده باشد. مدیر پیش از آغاز داوری، درباره نحوه بررسی محصولات، مشخصات محصولات مردود و محصولات تاییدشده، به هیئت داوری گزارش شفاهی می‌دهد و محصولات تاییدشده را همراه با نامه رسمی حاوی شماره هر محصول که به امضای برگزارکننده رسیده است، به رئیس هیئت تسلیم می‌کند.
ضوابط تهیه برنامه در مسابقات معماری و شهرسازی
ماده ۱۳ بخش ۲ آیین‌نامه جامع: هر مسابقه باید دارای برنامه‌ای مکتوب، جامع، موجز و گویا باشد. در برنامه، خواسته‌ها و نیازهای برگزارکننده، از جمله نوع مسابقه، موضوع طرح، هدف مسابقه، برنامه محتوایی و کالبدی، برنامه زمانی، جوایز و مانند اینها، متناسب با نوع مسابقه، تعیین و معرفی می‌شود.
ماده ۳ـ۱۰ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: داوران باید در روند تعریف مسابقه، خصوصا تهیه برنامه مسابقه و بالاخص برنامه معماری مشارکت داشته باشند.
ماده ۳ـ۱۵ بخش ۵ آیین‌نامه جامع: آگاهی از برنامه مسابقه و مراعات آن در طول داوری برای کلیه داوران الزامی است و مسئولیت حصول اطمینان از آن بر عهده رئیس هیئت داوری است.
بند ۴ـ۱۲ دستورالعمل اجرایی: برنامه مسابقه، برنامه‌ای است شامل اهداف، خواسته‌ها و نیازهای کارفرما، معرفی دقیق و کامل ارکان مسابقه، پیشنهاد نوع مسابقه و داوران (در صورت وجود پیشنهاد اولیه در خصوص معرفی داوران)، برنامه کلی عملکردهای مورد نظر، رویکردهای طراحی، مطالعات پایه (مطالعات زیست‌محیطی، سازگاری با محیط و توجه به صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی)، برنامه زمانی و جوایز مورد نظر که می‌بایست به عنوان یکی از اسناد «گزارش پیشنهاد مسابقه» به دبیرخانه دائمی تحویل داده شود.
بند ۴ـ۱۳ دستورالعمل اجرایی: گزارش پیشنهاد مسابقه، گزارشی است مکتوب شامل «برنامه مسابقه»، احکام طرح‌های توسعه شهری در خصوص سایت و موضوع پروژه، اعتبارات و منابع مالی تخصیص داده شده قطعی برگزاری مسابقه و اجرای پروژه (مسابقات اجمالی و مفهومی از تعیین منابع مالی برای اجرا مستثنی هستند) و کلیه مدارکی که دبیرخانه دائمی بر اساس مقررات و اختیارات نظارتی خود مطالبه کند.
آسیب‌شناسی مسابقات معماری و شهرسازی
ـ عدم توانایی کارفرما یا برگزارکننده در عمل به تعهدات فنی، ستادی و اجرایی
ـ عدم تشکیل تیم فنی و ستادی برای هدایت، برنامه‌ریزی و نظارت بر روند مسابقات
ـ عدم تهیه برنامه فنی پروژه و برنامه اجرایی دقیق و کامل برای مسابقه
ـ عدم تعیین هیئت داوران از ابتدای فرایند و قبل از تهیه برنامه مسابقه، و حضور آنها صرفا در آخرین مرحله برای داوری
ـ درک نادرست برگزارکننده یا کارفرما از نحوه برگزاری مسابقه و عدم تشخیص نکات مثبت و منفی روش‌های مختلف برگزاری مسابقه
ـ عدم توانایی برگزارکننده و مدیر در ارزیابی و انتخاب مشاوران شرکت‌کننده در مسابقه
ـ زمان‌بندی نادرست مسابقه و عدم تناسب برنامه فنی پروژه، مقیاس و اقلام قابل تحویل با زمان در نظر گرفته شده
ـ عدم توازن جوایز مسابقه با شرح خدمات، مقیاس، برنامه و سطح مشاوران شرکت‌کننده
ـ عدم تناسب نوع مسابقه (عمومی، دعوتی یا محدود) با نوع، مقیاس و پیچیدگی‌های پروژه
ـ عدم کفایت فنی، اعتباری و اجرایی هیئت داوران برای داوری پروژه موضوع مسابقه
ـ روابط نسبی، سببی، خویشاوندی و یا کاری هیئت داوران با شرکت‌کنندگان
ـ دخالت نهادها و سازمان‌های غیرمرتبط یا مرتبط بالادست در فرایند تصمیم‌گیری و داوری مسابقه
ـ پاسخگونبودن برگزارکننده و عدم اتخاذ شیوه دموکراتیک در تحویل، ارزیابی و انتخاب طرح‌ها
ـ طولانی‌شدن زمان اعلام نتایج و فرسایشی‌شدن روند مسابقه و انجام تعهدات
ـ بروز مشکلات فنی، حقوقی و مالی در عقد قرارداد با برنده مسابقه (در صورت تعهد کارفرما مبنی بر عقد قرارداد)
ـ عدم پذیرش و رعایت کانسپت معماری پروژه برنده در فرایند تکمیل طرح، پس از عقد قرارداد
ـ عدم تهیه و انتشار بیانیه داوری و دلایل انتخاب برندگان مسابقه
ـ تعریف القاب، جایگاه‌ها و مناصب غیررسمی و خارج از ضوابط در فرایند مسابقه
چهارگانه طلایی مسابقات معماری
از آنجا که مسابقه معماری، همچون یک پروژه، نیازمند طراحی یک سیستم جامع است، وظیفه مدیر مسابقه در برنامه‌ریزی آن، ایجاد توازن و هماهنگی میان این چهار عامل اساسی است: سازمان کارفرمایی، موضوع مسابقه، هیئت داوران، و تعهدات و جوایز؛ چرا که هیچ‌یک از این موضوعات به تنهایی و بدون در نظر گرفتن سایر ارکان، قابل تکمیل و قطعی‌شدن نیست. از سوی دیگر، شرکت‌کنندگان نیز با بررسی و ارزیابی این چهارگانه، می‌توانند تصمیم بگیرند که در مسابقه حضور یابند یا از شرکت در آن صرف‌نظر کنند.
راهکارهای پیگیری عدم پایبندی کارفرما به تعهدات مسابقه
در عرصه مسابقات معماری، مهم‌ترین نکته در شرایطی که برگزارکننده (یا سازمان کارفرمایی) به تعهدات خود عمل نکند، اتحاد صنفی جامعه معماری است. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، سه رکن از چهار رکن مسابقات، یعنی شرکت‌کنندگان، هیئت داوری و مدیر مسابقه، همگی از جامعه معماری هستند. این ارکان با اولویت‌دادن به منافع جمعی حرفه بر منافع موردی یک مسابقه یا خواسته‌های کارفرما، و با تکیه بر قوانین و رعایت اصول اخلاق حرفه‌ای، می‌توانند فرایند مسابقه را سالم، کارآمد و ایمن سازند.
حقوق مالکیت فکری و مادی آثار ارسالی به مسابقه
طبق بند ۵-۲۲ دستورالعمل اجرایی مسابقات، تمامی ارکان و شرکت‌کنندگان مسابقات موظف به رعایت قانون حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب مجلس هستند. بر این اساس، درج عبارت «کلیه حقوق مادی و معنوی آثار متعلق به کارفرماست» در فراخوان مسابقات، از نظر قانونی نادرست و غیرمعتبر است، چرا که بر اساس این قانون، حق مالکیت فکری (معنوی) اثر همیشه متعلق به طراح است و این حق به هیچ عنوان قابل انتقال یا انکار نیست. حق مالکیت مادی آثار نیز تنها با پرداخت حق‌الزحمه و انجام تعهدات یا توافق با طراح، قابل انتقال به کارفرما خواهد بود. همچنین بهتر است به‌جای واژه «مالکیت معنوی»، از «مالکیت فکری» استفاده شود که ترجمه دقیق‌تر عبارت Intellectual Property است.
کتاب “مسابقات معماری و شهرسازی؛ تجارب جهانی، الزامات و توصیه‌ها”
قوانین و ضوابط مسابقات معماری در ایران با نگاهی به مقررات بین‌المللی تدوین شده‌اند، اما مطالعه قوانین کشورهای پیشرو در عرصه مسابقات معماری، همواره مفید و اثربخش خواهد بود. به همین منظور، مطالعه کتاب «مسابقات معماری و شهرسازی؛ تجارب جهانی، الزامات و توصیه‌ها» که به همت فاطمه تاجیک و با پشتیبانی کمیته مشورتی دبیرخانه دائمی مسابقات وزارت راه و شهرسازی در سال ۱۳۹۷ تهیه شده است، توصیه می‌شود.
جمع‌بندی نهایی
ماهیت مسابقه
برگزاری مسابقه معماری، هنگامی که بر اساس مکانیسم‌های عادلانه، شفاف، پاسخ‌گو، قانونی و اخلاقی انجام شود، فرایندی ارزشمند و اثربخش برای جامعه معماری خواهد بود. در صورتی که نتیجه مسابقه به هر دلیلی مطلوب و مفید نباشد، ضعف در عملکرد عوامل و ارکان مسابقه، عامل اصلی آن خواهد بود، چرا که ذات مسابقه معماری همواره روشی کارآمد و موثر برای یافتن بهترین طرح معماری است.
پذیرش شرایط مسابقه
آسیب‌شناسی مسابقات معماری نشان می‌دهد که شکایت و نارضایتی شرکت‌کنندگان اغلب به شرایط و ارکان مسابقه، مانند نوع و چینش داوران، میزان جوایز، برنامه فنی پروژه، زمان‌بندی و سایر عوامل مرتبط باز می‌گردد. در حالی که این موضوعات باید پیش از ورود به مسابقه، کنترل و ارزیابی شوند، زیرا شرکت‌کننده پس از تصمیم به حضور در مسابقه، به‌طور خودکار شرایط آن را پذیرفته است. بنابراین قبل از تصمیم به شرکت در مسابقه، باید شرایط آن را به دقت مورد بررسی قرار داد و در صورت داشتن نقد یا اعتراض، آن را در همان ابتدای ورود مطرح و مطالبه کرد.
عقد قرارداد با برنده مسابقه
در ضوابط و مقررات مسابقات معماری و شهرسازی ایران، عقد قرارداد با برنده مسابقه الزامی نیست، اما برگزارکننده موظف است جوایزی را که در شرایط مسابقه اعلام کرده است، پرداخت کند. با این حال، اگر برگزارکننده در ابتدای فرایند مسابقه اعلام کند که با منتخب اول یا یکی از برندگان قرارداد منعقد خواهد کرد، موظف است این تعهد را به‌طور کامل اجرا کند.
سوءاستفاده کارفرمایان از ابزار مسابقه
برخی کارفرمایان برای دستیابی به ایده‌ها و طرح‌های متعدد، با بهره‌گیری از ابزار مسابقه و ارائه جوایز ناچیز و تحمیل شرایط غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی، از توانمندی معماران، به‌ویژه نسل جوان، سوءاستفاده می‌کنند. در چنین مواردی، ضروری است جامعه معماری با اتحاد صنفی، در برابر این رویه‌ها ایستادگی کند و در نقش‌های مختلف داور، مدیر، شرکت‌کننده و سایر ارکان مسابقه، مانع از بهره‌کشی فکری و مالی از معماران شود.
چیزی به نام ‘مسابقه خرید کانسپت’ نداریم نه در ایران نه در مسابقات بین المللی . لطفا برای خوشایند کارفرمایان جریان مسابقات رو منحرف نکنید