در ستایش شخصیت علمی، فردی و اجتماعی ایرج اعتصام
سیدعلیرضا قهاری
سخن‌‌گفتن از آقای دکتر ایرج اعتصام به همان اندازه سهل و ممتنع است که بیان‌‌کردن زلال آب چشمه‌ها؛ سخن‌‌گفتن درباره تساهل، مدارا، صلح و دوستی، و مثبت و سالم‌اندیشی در زمانه‌ای که این ویژگی‌ها کمیاب است. در طول ۶۰ سال کار حرفه‌ای، کارنامه دکتر اعتصام سرشار از خدمات فنی، علمی و فرهنگی در ایران و سایر نقاط دنیاست. آنچه مایه الهام، به‌ویژه برای من بود، ادامه خستگی‌ناپذیر این خدمات است: تدریس، تالیف و مشاوره در پروژه‌های اجرایی کشور.
در سال ۱۳۳۹، دکتر اعتصام به هیئت علمی دانشگاه تهران پیوست تا طرحی را برای تاسیس دوره شهرسازی ارائه کند؛ این طرح، سنگ بنیاد آموزش و پژوهش نوین شهرسازی ایران شد. در دوره‌ای که شهرهای ایران به‌سرعت در حال رشد بودند و لزوم پژوهش مدون و شهرسازی سنجیده بیش از پیش احساس می‌شد، شروع دوره شهرسازی در دانشگاه تهران با دو گرایش برنامه‌ریزی و طراحی شهری بسیار مغتنم بود. در سال‌های ۱۳۴۷-۱۳۴۸، تحولات بنیادی دانشگاه تهران و متعاقب آن، آموزش معماری و شهرسازی (که خود دانشی جوان و رو به رشد به حساب می‌آمد) را می‌توان دوره گذار از مرحله آموزش به عنوان یک اندیشه شبه‌مدرن و وارداتی، به مرحله درک ضرورت تحول در آموزش دوران پسامدرن دانست. پیشگامان و پیشروان این تحولات، از جمله دکتر ایرج اعتصام توانستند همپای دگردیسی در جامعه، گام‌های اساسی برای تبدیل مفاهیم کم‌رنگ و گنگ آموزش آکادمیک به جریان مترقی بردارند، و با ترسیم خطوط نو، به معادلات معمول در برنامه‌ریزی جاری آموزشی پایان دهند. آشنایی من با شخصیت بارز دکتر اعتصام در همین سال‌ها (در کسوت دانشجوی معماری و شهرسازی) سرنوشت‌ساز و مفید بود و سال‌ها بعد از آن نیز ادامه یافت.
اندیشه جست‌وجوگر و پیشتاز دکتر اعتصام که پس از گذشت چند دهه، همچنان در مباحث گوناگون معماری و شهرسازی، تحول‌گرا و نوآور بود، الگوی مناسبی برای دانشجویان و دستیاران ایشان به حساب می‌آمد. دکتر اعتصام به جریان فکری نوآوری تعلق داشت که با نقد معماری و شهرسازی صدساله اخیر کشور، بر این باور بود که با درس‌گرفتن از معماری و شهرسازی گذشته (قبل از ورود نوآوری دهه‌های پیشین قاجار و پهلوی)، می‌توان به نوآورترین آثار معماری و شهرسازی امروز ایران دست یافت.
دکتر اعتصام علاوه بر آموزش، سابقه طولانی در همکاری با مهندسان مشاور و انجام پروژه‌های مشترک بین‌المللی را در کارنامه حرفه‌ای خود دارد. اشتغال در عالی‌ترین سطح یک مقام دولتی موجب شد که در مورد مسائل معماری و شهرسازی کشور صاحب‌نظر بوده و احاطه کافی داشته باشد و از این دانش و تجربیات عملی و اجرایی، برای آموزش به دانشجویان معماری و شهرسازی بهره ببرد. به علاوه، ارتباط دکتر اعتصام با خارج از کشور و سفرهای متناوب برای تدریس و اشتغال به حرفه در کشورهای دیگر، به غنای این فرایند می‌افزود. تدریس در دانشگاه‌های خارج و ارتباط علمی‌ـ‌فرهنگی با مراکز صاحب‌نام جهان، از دکتر اعتصام یک چهره بین‌المللی در حوزه معماری و شهرسازی ترسیم کرد که مشابه آن بین پیشگامان آن دوران کمتر دیده می‌شد. ارتباط دکتر اعتصام با مجامع فرهنگی‌‌‌ـ‌علمی بین‌المللی موجب شد که استادان عالی‌رتبه جهانی مناسبات خوبی با مجامع ایرانی پیدا کنند و همکاری‌های ارزنده‌ای داشته باشند. سازماندهی و اداره منظم همایش‌ها، کیفیت بالای مقامات و تعاملات، و به‌ویژه، انرژی و پویایی دکتر اعتصام که سعی تمام داشت تا با ارتقای کیفیت برنامه‌ها، به بار علمی-فرهنگی همایش‌ها بیفزاید، همواره قابل ستایش بود.
شخصیت دکتر اعتصام دارای سه جنبه سازنده و تحسین‌برانگیز است: نخست، بعد علمی و احاطه‌داشتن به علوم زمانه؛ دوم، شخصیت فردی آرام و متین؛ و سوم، شخصیت اجتماعی دارای صمیمیت و دوستی و خیرخواهی برای دانشجو، جامعه، دانشگاه و حرفه معماری و شهرسازی. هیچ‌گاه کینه‌ای نسبت به کسی نداشت؛ حتی اگر انتقادی هم بود، این انتقاد را بسیار روان و بدون تنگ‌نظری مطرح می‌کرد. همین روش باعث می‌شد مخاطب به صحبت‌هایش گوش جان بسپارد تا دریابد که این انتقاد فقط از موضع مصلحت است. از کسی خرده نمی‌گرفت؛ با آرامش زندگی می‌کرد و با همان شفافیت که در وجودش بود، با همه ارتباط برقرار می‌کرد. بسیار انعطاف‌پذیر بود و علی‌رغم مقام بالایی که در زمینه تدریس و مسئولیت داشت، همیشه متواضع بود. در عین حال، هیچ‌وقت از مواضع خود عدول نمی‌کرد و مطالب را آن‌گونه بیان می‌کرد که مورد پذیرش قرار گیرد. در واقع، نوعی بلندنظری همراه با فروتنی و گستراندن سفره دانش خود برای دیگران داشت و باور به اینکه همه حق حضور و حق دانستن و پیشرفت دارند. داشتن چنین روحیه‌ای باعث می‌شد همه‌جا با هر انسانی بتواند رابطه علمی، آموزشی و حرفه‌ای مناسبی برقرار کند.
↑ برگرفته از روزنامه شرق (شماره ۴۴۵۳، ۱ دی ۱۴۰۱)