آپارتمانی در رشت

پژمان طیبی

راه‌یافته به مرحله نیمه‌نهایی نخستین دوره جایزه شایستگی معمار ایرانی (۱۳۹۷)

موقعیت: رشت، ایران
تاریخ: ۱۳۹۵
مساحت: ۱۶۱۸ مترمربع
وضعیت: ساخته‌شده
کارفرما: شرکت ساختمانی پی‌بند
تیم طراحی: کمال نومانیان، محمدعلی طیبی، افشین عبدالله‌پور، میلاد صفرنژاد
مشاور سازه: دفتر آریا سازه گیلان (مازیار ملت‌دوست)، محمد مظلومی
مشاور تاسیسات مکانیکی: شهرام روستا (طراحی)، مصطفی ستوده (اجرا)
مشاور تاسیسات الکتریکی: رضا امیدی، آرمان امیدی
اجرا: واحد ساخت‌و‌ساز شرکت پی‌بند
مدیر اجرایی: محمدعلی طیبی
تیم اجرایی: ابراهیم عبدالله‌پور، حسین صفرنژاد، ربیع تاجی، وحید تاجی، محمدجعفر مرزبان، حمید بابایی، علی نجیب، جواد جعفرزاده، ستار گلچناری
پیمانکاران: کمال نومانیان (سیستم نمای متحرک)، مهدی موحدی (نرده‌ شیشه‌ای)
عکس: نیما باران‌دوست، پژمان طیبی، پرهام تقی‌اف

استان گیلان، همچون دیگر استان‌های کشور، هر چند با تقدم و تاخر، دست‌خوش گسترش شتاب‌یافته شهرنشینی شده است. در شهر رشت، به عنوان مرکز این استان، شاهد ردپای این شهرسازی شتاب‌زده و به دور از تحقق برنامه‌ریزی‌های جامع هستیم. در گذشته‌ای نه چندان دور، ظرف مدتی کوتاه، زمین‌های کشاورزی جای خود را به واحدهای مسکونی داد و راه‌های دسترسی روستایی بین آنها نیز به خیابان تبدیل شد. در این میان، فشرده‌بودن و قیمت گران زمین‌های کشاورزی موجب شد که توده ساختمان‌های سربرآورده پرتراکم باشند و مجالی برای تحقق فضای سبز در سطح شهر باقی نماند. در این شهر متراکم، به دلیل اشراف ساختمان‌ها به یکدیگر، آزادی استفاده از فضای مشاع و تراس برای ساکنین محدود شده و به مرور زمان، شاهد گذار از کیفیت خانه‌های روستایی با فضاهای نیمه‌باز وسیع به زندگی در فضای بسته درون آپارتمان هستیم؛ کیفیت زندگی شهری تقلیل یافته و واحدهای سکونتی مرسوم و معاصر کشور، اغلب با دیدگاهی مادی‌نگرانه و به‌دور از ویژگی‌های معمارانه ساخته می‌شوند، جایی که معمولا کیفیت فضای زندگی فدای قیمت ارزان‌تر و زمان سریع‌تر می‌شود. از این‌رو، چالش این پروژه، تأمین کیفیت از دست‌رفته زندگی واحدهای مسکونی آپارتمانی در یکی از پرتراکم‌ترین شهرهای ایران بود.

زمین پروژه در ابتدا یک ویلای مسکونی بود که درختانی کهنسال در حیاط آن وجود داشت. درخواست کارفرما، استقرار تنوعی از تیپولوژی واحدهای مسکونی، مشتمل بر واحدهای سه‌خوابه، چهارخوابه دوبلکس و یک پنت‌هاوس در طبقه فوقانی بود که این امر، چیدمان واحدها و قرارگیری مناسب آنها بر روی‌ همدیگر را به امری چالش‌برانگیز و دشوار بدل کرده بود. علاوه بر آن، جانمایی تعداد زیاد لوله‌های آب باران در میان تغییر مدام نوع واحدهای مسکونی در طبقات مختلف، مساله حل داکت‌ها و رایزرهای تاسیساتی را در پی داشت.

در روند طراحی این بنای مسکونی پنج‌طبقه، احترام به معماری بومی خطه گیلان و استفاده راهبردی از برخی شاخص‌های الگویی (فرم، مضمون، حالت) و عملکردی آن به عنوان شیرازه طرح، مد نظر قرار گرفت. معماری روستایی گیلان متشکل از اتاق‌هایی است که در میان ایوان‌ها و بالکن‌ها محصورشده و با توجه به اقلیم مرطوب و نیاز مبرم به تهویه، این فضاهای نیمه ‌باز بسیار کاربردی هستند و در حدود نیمی از سال، بخش عمده زندگی در آنها جریان دارد. وجود بازشوهای گوناگون در فضاهای بسته اتاق نیز، امکان کوران هوا را میسر می‌سازد.

پلان این بنا، در گام آغازین، با محوریت قرار دادن باد غالب شمالی ـ جنوبی، به گونه‌ای سازماندهی شده است که امکان کوران و تهویه طبیعی، با بازشدن درب اتاق‌های خواب به سهولت فراهم باشد. در پی آن، تلاش در راستای احیاء سنت زندگی در تعامل با فضای نیمه‌باز بالکن‌ها، صورت گرفت. در تمامی طبقات، برای هر واحد در هر دو جبهه شمالی و جنوبی، بالکن‌هایی با دسترسی موثر از اتاق‌های خواب و نشیمن مستقر شد و مجموعا در هر طبقه چهار عدد تراس قرار گرفت. از این رهگذر، علی‌رغم محدودیت‌‌های اقتصادی، نسبت فضاهای نیمه‌باز و بسته و همچنین ارتباط موثر میان آنها، در مقیاس بنایی مسکونی و در قیاس با ساختارهای موجود، ارتقاء یافت و سعی بر آن شد تا فرهنگ گذراندن قسمتی از زندگی در فضای نیمه‌‌باز نهادینه شود. از جمله تمهیدات طراحی که در راستای ترغیب ساکنین جهت استفاده از فضای بالکن‌ها به کار برده شد، می‌توان به حذف اشرافیت ساختمان‌های پیرامون اشاره کرد که این مهم با استفاده از پوشش و حفظ درختان کهن داخل سایت و همچنین بهره‌بردن از بافت (Pattern) و جداره نیمه‌باز در بالکن‌ها تحقق یافت.

حفظ درختان کهنسال همیشه سبز، علاوه بر تامین حریمی امن، موجب ارتقاء کیفی فضاها و تامین جایگاه حضور بلندمدت پرندگان و غنای ارتباط ساکنین با طبیعت شد. این امر در ابتدا با مخالفت‌ کارفرما همراه بود، چرا که با تراکم مجاز، تامین پارکینگ مورد نیاز واحدها در طبقه همکف، بدون قطع‌کردن درختان ناممکن بود و به علت بالابودن سطح آب‌های تحت‌الارضی، احداث زیرزمین، به طور معمول، توجیه اقتصادی ندارد. در نهایت، علی‌رغم ارزش بالای قیمت زمین در این محدوده از شهر، فقط از ۶۰ درصد سطح زمین استفاده و از ۲ متر اضافه صرف‌ نظر شد.

برای طراحی نما، به معماری بومی گیلان رجوع کرده و با تکیه بر آنالیز و موشکافی ویژگی‌های کارکردی، فرمی و هندسی المان‌ها در خانه‌های سنتی روستایی، به الگویی مناسب رسیده‌ایم. در این خانه‌ها، طبقات منظم هندسی روی یکدیگر قرارگرفته و ایستایی آن با استفاده از ستون‌های موازی و با فواصل مساوی مهار شده است. این طبقات و ستون‌ها به گونه‌ای تجریدشده، الگویی از عناصر کشیده افقی و المان‌های ریتمیک عمودی را به دست می‌دهند. در این بنا، عناصر افقی یادشده در نقش پیش‌آمدگی‌هایی جهت جلوگیری از نفوذ باران ظاهر شده‌اند و عناصر عمودی نیز سطوح شفاف فضاها و جداکننده بین پنجره‌های اتاق‌های خواب و آشپزخانه‌ها را تشکیل می‌دهند. در نهایت، طرح نما از ترکیب فضای نیمه‌باز بالکن‌ها با الگوی یادشده ایجاد شده و جانمایی تک‌تک المان‌ها، بر اساس ساختار پلان و برهم‌نهشت هر واحد بر دیگری شکل‌گرفته و رابطه تنگاتنگی میان فرم و عملکرد را به وجود آورده است.

در نشیمن واحد های دوبلکس و برخی واحدهای سه‌خوابه مشرف به همسایگی، برای حفظ حریم خصوصی و خلوت و محرمیت ساکنین، لوورهای متحرکی با انگاره‌ای (Pattern) از جنس چوب اضافه‌شده است. الگوی مورد استفاده در بافت‌های چوبی نیمه‌باز، فرمی آبستره از سازه چوبی دیوارچینی سنتی گیلان، موسوم به زگالی (زینگالی) است. در معماری بومی گیلان از چندین روش سنتی عمده برای احداث دیوارها استفاده می‌شود که زگالی و زگمه‌ای از مهم‌ترین آنها هستند. در روش زگالی، این دیوارهای گلی، سازه‌ای از ترکیب چوب و شاخه درختان داشته که به صورت موازی با هم و به کمک مهاربندی‌های چوبی برپا می‌شود. از آنجا که تامین درختان از جنگل صورت می‌گرفته، اندازه نامنظم المان‌های چوبی به‌کاررفته، از ویژگی‌های بصری شاخص سازه دیوارهای زگالی بوده است. بافت‌ چوبی نیمه‌باز بالکن‌های این پروژه با قابلیت متحرک‌بودن خود (موتور الکتریکی و سیستم BMS)، علاوه بر انعطاف‌پذیری و تامین محرمیت، آزادی عمل در کنترل میزان نور محیط را نیز برای ساکنین به ارمغان می‌آورد. در مرحله نهایی، این الگوی برگرفته‌شده از سازه‌های سنتی گیلان، به زیر سقف تراس‌ها نیز گسترش می‌یابد، زیرا ادراک حجم ساختمان توسط افراد پیاده، علاوه بر جداره‌های عمودی نما، در سطوح افقی زیر سقف‌ها نیز صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، اضافه‌کردن این الگو موجب عمق‌دادن به نما و حجم‌دار کردن جداره نما (که صرفا به یک سطح محدود شده) شده است.

در شهرهای شمالی ایران، به دلیل مشکلات مرسوم در آب‌بندی و دفع نزولات جوی، استفاده از سقف شیب‌دار بسیار رایج است. در این پروژه، به جای استفاده از این روش معمول، بام پروژه در راستای افزایش کیفیت فضایی، بهره‌بردن از فضای باز در ارتفاع و همچنین افزایش حضور فضای سبز در فضای زندگی ساکنین و همچنین بروز آن در قالب نمایی شهری، به صورت باغ‌بام تخت و مسطح شکل گرفت. ایجاد باغ‌بام تخت در شهرهای شمالی ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که به دلیل تعبیه پارکینگ در طبقه همکف ـ پیلوت (با توجه به مقرون‌به‌صرفه نبودن ایجاد زیرزمین) و متعاقبا محدودشدن سطح فضای باز و حیاط که برای زندگی سالم هر کودک و انسانی لازم است، ارتباط ساکنین با فضاهای باز بسیار محدود شده است. اهمیت این موضوع، با توجه به سرانه پایین فضای سبز شهری، به دلیل تراکم بالا در شهر، بیشتر می‌شود. آزادسازی فضای غیرقابل استفاده بام‌های شیب‌دار مرسوم و تبدیل آن به باغ‌بام تخت، راه‌حل مناسبی را در جهت مواجهه با این مساله، پیش رو قرار می‌دهد. بر این اساس، در این پروژه، تمامی بام به فضایی عمومی اختصاص داده شده و در مجموع، حدود ۲۰۰ مترمربع سطح مشاع مفید، عاری از ماشین و آلودگی‌های بصری، در اختیار ساکنین قرار می‌گیرد.

هرچند شهرهای شمالی ایران در وضع فعلی، با مساله کم‌آبی به صورت جدی مواجه نشده‌اند، اما روند خشکسالی و کم‌آبی در ایران، در مسیر شدت‌یافتن است. در تاسیسات این ساختمان، برای مقابله با این مشکل و حرکت به سوی مفهوم پایداری، مکانیزم ذخیره‌‌سازی آب باران مورد استفاده قرار گرفته است. برای این منظور، مخازنی در زیر سطح حیاط تعبیه شده‌اند و با هدایت آب باران جمع ‌آوری‌‌شده از بام، این آب برای مواردی نظیر شست‌‌وشوی اتومبیل مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. دومین مورد، وجود مخازن نگهداری آب در بام است که به جهت اطمینان از جریان مداوم آب در زمان قطعی آب و برق، به ذخیره‌سازی آب اقدام می‌کنند.

نکته ویژه‌ای که در زمینه شیوه استقرار تاسیسات مکانیکی در پروژه صورت گرفته است، مربوط به نشیمن‌گاه بخش بیرونی (کندانسور) کولرهای گازی است. روش مرسوم، مهاربندی بخش بیرونی کولرهای گازی به صورتی است که صرفا مکانی برای استقرار آن فراهم می‌آورد و با در معرض دید قرار دادن این بخش تاسیساتی، به انضمام سیم‌ها و لوله‌های مربوطه بر روی نما، منجر به آلودگی بصری و اغتشاش در زیبایی سیما و منظر شهری می‌شود. علاوه بر آن، از حیث کارکردی نیز تعمیر کولرهای گازی، به واسطه دشواری دسترسی به آنها، مشکل‌ساز خواهد شد. در این پروژه، برای حل مشکلات فوق‌الذکر، نشیمن‌گاه کولر به شکل متحرک طراحی شده است؛ زمانی که بسته است، زیبایی سیمای ظاهری این بخش تاسیساتی، در عین حفظ عملکرد آن، تامین خواهد شد و با پوشاندن و حفاظت کولر در برابر تابش مستقیم آفتاب، عمر و راندمان آن افزایش خواهد یافت و در حالتی که جداره فوقانی نشیمن‌گاه باز ‌شود، فضای مناسبی جهت استقرار تعمیرکار پدید آمده و دسترسی به کندانسور، به سهولت امکان‌پذیر خواهد بود.

An Apartment in Rasht

Pejman Tayebi

Semi-Finalist of Iranian Architect Merit Award 2018

Location: Rasht, Iran
Date: 2016
Area: 1,618 sqm
Status: Completed
Client: Payband Co.
Design Team: Kamal Nomanian, Mohammad Ali Tayebi, Afshin Abdollahpour, Milad Safarnezhad
Structural Consultant: Arya Sazeh Gilan Co. (Mazyar Mellatdoost), Mohammad Mazloumi
Mechanical Consultant: Shahram Roosta (Design), Mostafa Sotoudeh (Construction)
Electrical Consultant: Reza Omidi, Arman Omidi
Construction: Payband Co.
Construction Manager: Mohammad Ali Tayebi
Construction Team: Ebrahim Abdollahpour, Hossein Safarnezhad, Rabi Taji, Vahid Taji, Mohammad J. Marzban, Hamid Babaei, Ali Najib, Javad Jafarzadeh, Sattar Golchenari
Contractors: Kamal Nomanian (Dynamic Façade), Mehdi Movahedi (Glass Handrail)
Photo: Nima Barandoost, Pejman Tayebi, Parham Taghioff