موش و گربه یا مدرنیته
اکسپو ۲۰۱۵ میلان به روایت یک شاهد عینی
ندا اکبری
در این جهانی که نه بدایت و نه‌‌‌نهایت پیداست، من به عنوان یک معمار جوان سردوگرم روزگار ندیده و نچشیده، پس از حضور در اکسپو ۱ ۲۰۱۰ شانگهای و پاویون ایران۲، تصمیم گرفتم به قصد بهبود تصویر ایران در عرصه جهانی و ادای دین به معمار ایرانی‌بودنم، دنیا را تغییر دهم، اما حالا بعد از گذشت پنج سال با جناب تولستوی هم‌عقیده‌ام. پس از برگزاری مسابقه بی‌سرانجام طراحی پاویون ایران۳، این‌روز‌ها شاهد حضور ایران در اکسپو ۲۰۱۵ میلان۴ با طراحی مهندس کامران صفامنش و شرکت مهندسین مشاور رهشهر۵ هستیم. با وجود تمام حواشی و برخوردهای کم‌وبیش غیرمنصفانه و درکل همه آنچه بر ما گذشت، من فکر می‌کنم تمام آن تلاش‌ها و حساسیت‌های جامعه معماری بود که ایران برای اولین‌بار طاق، قوس، گنبد و سرستون‌های تخت‌جمشیدش را با خود نبرد و به نمایش گذشته بسنده نکرد. نه اینکه این پاویون با آن پروسه انتخاب و ایده نامفهوم، بی‌محتوا و دیتیل‌های اجرائی ضعیف برای حضور ایران در اکسپو- بازیگری در صحنه بین‌الملل- ایده‌آل باشد و نمایش درستی از پتانسیل‌های جامعه معماری و هنر ایران ارائه دهد، اما رهایی از کلیشه‌های همیشگی و گذر از نمایش معماری هخامنشی و صفوی و حضوری مدرن در اکسپو، به‌نوبه خود قابل‌تأمل است. تاریخ‌نگاری پاویون ایران بیانگر این است که تاکنون همواره حضور در اکسپوها با انجماد ذهنی ایرانیان و عدم توان ترسیم آینده به نمایش آلبوم‌وار تاریخ منجر شده، در صورتی که این‌بار ایران به سوی ترسیم آینده گام برداشته است، هرچند با بیان معمارانه‌ای نه‌چندان مناسب. تغییر رویکرد از بازتولید همیشگی آنچه بوده‌ایم به آنچه در پی آن شدنیم، می‌تواند در اکسپوهای آینده۶، تعاملی مناسب برای ورود به عرصه پویای جهانی منجر شود. باز به جناب تولستوی۷ می‌اندیشم و جناب سعدی که همواره در ذهنم تکرار می‌کند: به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل، وگر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم.
۱ اکسپو: اکسپو رویدادی است که هر پنج‌سال یک‌بار و هر بار در کشوری متفاوت برگزار می‌شود. این نمایشگاه عرصه‌ای برای نمایش گذشته، اکنون و آینده کشور‌هاست که در آن دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی، علمی و پیشینه فرهنگی و دورنمای توسعه کشور‌ها به نمایش گذاشته می‌شود. میزبانی نمایشگاه اکسپو برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی شهرهای میزبان و دادوستد‌ها و همکاری‌های بین‌المللی، بسیار کارساز است. ازاین‌رو، همه کشورهای عضو دفتر نمایشگاه‌های بین‌المللی، مایلند میزبانی این نمایشگاه را بر عهده گیرند. از نظر محتوایی نمایشگاه‌های جهانی و اکسپوها را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد: دوره اول- ۱۸۵۱ تا ۱۹۳۷: صنعتی‌شدن، دوره دوم -۱۹۳۹ تا ۱۹۸۶: مبادلات فرهنگی، دوره سوم – از ۱۹۸۸ تاکنون: بازنمایی نمادهای ملی. طبیعت موقتی‌بودن پاویون‌ها، شرایط را برای بروز و ظهور ساختمان‌ها و طرح‌های پیشرو، جسور و نوآورانه فراهم کرده است. در بعضی موارد مانند برج ایفل (پاریس ۱۸۸۹) و یونیسفر، این ساختمان ها شهرتی جهانی یافته و همچنان حفظ شده اند و در مواردی دیگر، مانند غرفه روح زمان لوکوربوزیه یا غرفه آلمان می‌س وندروهه، این ساختمان ها در زمان و مکانی دیگر بازسازی شده اند. به‌این‌ترتیب، همواره اکسپوها مجموعه‌ای از بناهای پیشِ‌رو معماری هستند که بی‌گفت‌وگو در شکل‌دادن دنیای فردا، مؤثرند. از سال۲۰۰۰ تاکنون، سرفصل‌های مورد بحث در سازمان‌ملل، مؤثر‌ترین عامل تعیین موضوع و خط‌مشی اکسپوها بوده اند. میلان ۲۰۱۵ با محوریت غذا، با موضوع «تغذیه زمین، انرژی برای حیات» برای رسیدن به اهداف توسعه هزاره و در رأس آنها غذا، انتخاب شده است.
۲ پاویون ایران: ایران تاکنون در ۱۵ اکسپو حضور داشته است که ۹ پاویون مربوط به قبل از انقلاب و شش پاویون به اکسپوهای بعد از انقلاب تعلق دارد. اولین حضور ایران مربوط به اکسپو ۱۸۵۱ لندن است که در آن، ایران با غرفه‌ای به مساحت ۹۲ مترمربع فرش، صنایع‌دستی، کاشی و انواع آجیل را به بازدیدکنندگان عرضه کرد. پس از آن، در اکسپوهای ۱۸۷۳ وین، ۱۸۷۸ و ۱۸۸۹پاریس، ۱۸۹۳ شیکاگو، ۱۹۰۰ پاریس، ۱۹۳۶ و ۱۹۵۸ بروکسل حضور پیدا کرد. در اکسپو ۱۹۶۷ مونترال با طراحی زنده‌یاد عبدالعزیز فرمانفرماییان، بنایی با الهام از مسجدجامع شوشتر حضور موفقی داشت که می‌توان این پاویون را بهترین حضور ایران تاکنون تلقی کرد. پس از انقلاب، در اکسپو ۱۹۸۵ ژاپن و ۱۹۹۳ کره‌جنوبی با طراحی فرهاد احمدی همراه بود. اکسپو ۱۹۹۸ پرتغال، ۲۰۰۰ هانوفر و ۲۰۰۵ ژاپن و در‌‌نهایت، در اکسپو ۲۰۱۰ شانگهای، ایران با پاویونی به طراحی شرکت «طرح امروز» به گفته طراح برگرفته از سبک اصفهان و ماکتی بدساخت از پل خواجو بود، حضور پیدا کرد و حساسیت جامعه معماری را برانگیخت.
۳ مسابقه طراحی پاویون ایران: پس از انتشار مناقصه طراحی پاویون ایران در اکسپو ۲۰۱۵ میلان در روزنامه‌های کثیرالانتشار و وب‌سایت شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران در بهمن‌ماه ۱۳۹۱ و برگزاری جلسه پرسش‌وپاسخ در اسفندماه به‌منظور تشریح دیدگاه‌های کارفرما برای متقاضیان شرکت در مسابقه، پس از ارسال رزومه شرکت‌های مهندسین مشاور در اردیبهشت ۹۲، ۱۲ شرکت از میان متقاضیان انتخاب شده و دعوت از آنها برای مصاحبه و انتخاب نهایی صورت گرفت. سرانجام هشت شرکت مهندسین مشاور رتبه یک و دو، به همراه همکار خارجی برای حضور در مسابقه اکسپو در خرداد ۹۲ گزینش شدند. در تیرماه ۹۲ با حذف کمک‌هزینه مسابقه، تعدادی دیگر از مشاورین اضافه شده و پس از ارسال قرارداد به شرکت‌های مهندسین مشاور منتخب، در‌‌نهایت، ۱۵ مشاور برای مرحله نهایی طراحی اعلام آمادگی کردند و جلسه پرسش و پاسخ دیگری برای رفع ابهامات برگزار شد که شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی، اطلاعات بیشتری در خصوص اکسپو میلان در اختیار شرکت‌ها گذاشت. تفاهم‌نامه شروع طراحی، در تاریخ ۱۴ تیر برای شرکت‌های مهندسین مشاور ارسال شد و شرکت‌ها طراحی پروژه را آغاز کردند. ۳۱ شهریور۹۲ تحویل مدارک مسابقه توسط ۱۲ شرکت صورت گرفت. جلسه داوری از طرف شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی با ارسال نامه‌ای در تاریخ هشتم مهر منحل شد. در این مدت، مشاوران شرکت‌کننده، تمامی تلاش خود را برای هرچه زود‌تر برگزارشدن جلسه داوری انجام دادند. سرانجام، وزیر صنعت، معدن و تجارت، مهندس نعمت‌زاده، دستور برگزاری داوری و کامل‌شدن روند انتخاب پروژه را به نمایشگاه بین‌المللی داد و ۱۹ آبان، هیأت داوران متشکل از مهندس فرهاد احمدی، دکتر محمود گلابچی، دکتر داراب دیبا، مهندس بهرام شیردل و دکتر حامد مظاهریان به‌عنوان رئیس هیأت‌داوران، ۱۲ پروژه را در جلسه داوری در شش مرحله طبق جدول امتیازبندی تقسیم‌بندی و داوری کردند و طی بیانیه‌ای، نتایج مسابقه توسط هیأت داوران اعلام شد. براساس این بیانیه، مهندسین مشاور نقش‌جهان پارس، رتبه اول، مهندسین مشاور ارگ بم کرمان+ فازاد استودیو، رتبه دوم، مهندسین مشاور طرح و توسعه بلندپایه+ کات‌استودیو و همچنین مهندسین مشاور ماهر و همکاران+ جااستودیو به صورت مشترک سوم شدند. نتایج مسابقه، حاکی از آن بود که هرچند نمایشگاه بین‌المللی با وضع قانون داشتن رتبه یک و دو برای صلاحیت ورود به مسابقه، درصد زیادی از پتانسیل‌های معماری کشور را نادیده گرفت، اما گروه‌های جوان توانستند به‌نوعی در این مسابقه حضور پیدا کنند و توانمندی‌شان را ارائه دهند. ۱۱ آذر ۹۲ جلسه‌ای در ستاد اکسپو با حضور تمامی شرکت‌کنندگان برای ارائه پروسه جدید تهیه طرح پاویون ایران، به نمایندگی مهندس کامران صفامنش برگزار شد. پس از این نشست، از میان ۱۲ گروه شرکت‌کننده، هشت شرکت با ارسال نامه به نمایشگاه بین‌المللی، عدم همکاری با پروسه جدید را اعلام کردند. تصویر بیانیه هیأت داوران نیز در جلسه بررسی مسابقه اکسپو، در سالن شهیدآوینی دانشگاه تهران و در کنفرانسی تحت‌عنوان «مسابقات معماری، چرایی و چگونگی»، منتشر و میان شرکت‌کنندگان توزیع شد و در متن بیانیه، به‌صورت واضح، رتبه‌های بر‌تر مسابقه مشخص شده بود. با توجه به نقض آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری و شهرسازی، نامه‌های متعددی از طرف شرکت‌های مهندسین مشاور، جامعه مهندسین مشاور ایران و همچنین وزارت راه و شهرسازی، از آن پس برای شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی ارسال شد که متأسفانه همگی بی‌نتیجه بودند. اکنون حدود دو سال است که از انتشار مناقصه مسابقه طراحی پاویون ایران در اکسپو ۲۰۱۵ میلان می‌گذرد. با وجود این پیگیری‌های متعدد مهندسین مشاور شرکت‌کننده در مسابقه به‌خصوص برندگان و همچنین تأکیدات صورت‌گرفته توسط نهاد‌ها و ارگان‌های مختلف دولتی، صنفی و حرفه‌ای، تاکنون نام برندگان مسابقه به‌صورت رسمی از سوی شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی اعلام نشده و تعهدات کارفرما در قبال برندگان نیز انجام نشده است. اما تمام این داستان تلخ، یک اتفاق خوب در پی داشت؛ دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی توسط دکتر حامد مظاهریان در معاونت مسکن و ساختمان وزارت راه و شهرسازی تشکیل شد.
۴ اکسپو ۲۰۱۵ میلان: اکسپو ۲۰۱۵ میلان که ۱۱ اردیبهشت در شهر میلان ایتالیا افتتاح شد، تا ۹ آبان ادامه دارد. در این اکسپو با مساحت حدودی یک‌میلیون مترمربع، ۱۴۵ کشور و سه شرکت بین‌المللی برای پاسخ به موضوع اکسپو: تغذیه زمین، انرژی برای حیات، حضور دارند. سایت اکسپو در شمال‌غربی منطقه پرجمعیت و شهرنشین میلان، در فاصله چند کیلومتری مرکز شهر، در امتداد یکی از محورهای تاریخی در منطقه‌ای قرار گرفته که زیرساخت‌های بسیار توسعه‌یافته‌ای در آنجا وجود دارد. ایده ساخت‌وساز، از اصول شهرسازی رمی‌ها اقتباس شده است. دکامانوس (نام خیابان‌های رم باستان که از شرق به غرب منتهی می‌شد) از مرکز سایت به دروازه‌های سایت منتهی می‌شود. این خیابان به‌طرز سمبولیک، محل مصرف غذا (شهر) را به محل تولید غذا (روستا) متصل می‌کند. در شهری مانند میلان، دومین شهر بزرگ ایتالیا در تولیدات کشاورزی، محور دکامانوس اهمیت خاصی برای محور قائم خود، کاردو (نام خیابان‌هایی در رم باستان که از شمال به جنوب امتداد داشت و دروازه‌های شهر را به هم متصل می‌کرد)، دارد. محور قائم کاردو، حلقه پارک‌ها و فضاهای سبز را به‌هم متصل می‌کند و این فضا‌ها را به سایت می‌کشاند. سیستم محورهای قائم، نه‌تنها مسیری ساده و مستقیم برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد، بلکه کشورهای شرکت‌کننده را به شکلی نوآورانه در سایت به‌معرض نمایش می‌گذارد. درواقع، برای اولین‌بار در تاریخ اکسپوهای جهانی، تمام کشورهای شرکت‌کننده در خیابانی قرار گرفته‌اند و از طریق این خیابان، بازدیدکنندگان، تنها با پیمودن 1.5 کیلومتر، تمام جهان را می‌بینند. سه نوع فضای نمایشگاهی بر اساس مدل مشارکت کشور‌ها وجود دارد: فضاهای نمایشگاهی خودساز، فضاهای نمایشگاهی ایجادشده با بسته‌های خدماتی اکسپو، فضاهای گروهی. ایران این‌بار به شکل فضاهای نمایشگاهی خودساز، در این اکسپو حضور دارد.
۵ طرح نهایی پاویون ایران: با وجود اینکه این تغییر رویکرد از بیانی آرکائیک به بیانی مدرن، مثبت و قابل‌تأمل است، برای اینکه سفره سنتی ایرانی بتواند سفیر فرهنگی ما در فرنگ باشد، باید به این باور رسیده باشیم که سفره نینداخته یک عیب دارد؛ سفره انداخته هزارویک عیب. برپاکردن یک سفره بی‌قواره بی‌محتوا و بدساخت چه پیامی می‌تواند داشته باشد جز اینکه ایران هیچ بیانیه و گفت‌وگویی برای حضور در عرصه جهانی ندارد. پاویون ایران در زمینی به ابعاد ۲۰×۹۵.۵ متر با مساحت ۱۹۱۰ مترمربع قرار گرفته است. این پاویون که یک سازه آهنی استراکچر آن را تشکیل می دهد، در دو طبقه بنا شده است. طبقه بالا فضای نمایشگاهی و طبقه پایین به ارائه محصولات کشاورزی، صنایع دستی و غذاهای ایرانی اختصاص دارد. نمایشگر عظیمی با ۵۰ متر طول و سه متر عرض در طول پاویون قرار گرفته است. ایران تم غذا و فرهنگ را برای حضور در اکسپو با شعار سفره جهانی، فرهنگ ایرانی انتخاب کرده است. حوض‌های آب فیروزه‌ای در قسمت ارائه غذای ایرانی قرار گرفته، سقف قسمت نمایشگاهی آینه‌کاری‌شده و سازه‌ای به عنوان نماد بادگیرهای کویری از میانه سفره سر بر آسمان ساییده است. براساس برنامه‌ریزی اکسپوها، هرروز به نام یکی از کشورهای شرکت‌کننده نام‌گذاری می‌شود. روز یکم شهریور هم‌زمان با زادروز حکیم بوعلی‌سینا-روز پزشک- روز ایران نام‌گذاری شده است؛ طبیبی که از مزاج‌شناسی و تغذیه مناسب هم‌سو با مزاج و طبع افراد می‌گوید و حالا از او در پاویون ایران، تنها یک سردیس بدساخت به‌نمایش گذاشته شده است؛ یک ایدئولوژی که می‌توانست به‌تنهایی محتوای سفره ایرانی باشد. ما جهان را به میهمانی بر سر سفره‌ای ایرانی و خالی دعوت کرده‌ایم؛ به‌راستی دستاورد این پاویون برای ایران چه چیزی می‌تواند باشد؟
۶ اکسپوهای آینده: اکسپو میان‌دوره بعدی، در سال ۲۰۱۷ در آستانه قزاقستان با موضوع انرژی‌های آینده و اکسپو ۲۰۲۰ در شهر دوبی با موضوع اتصال ذهن‌ها، خلق آینده برگزار خواهد شد. دوبی برای نخستین‌بار از خاورمیانه، این رویداد را میزبانی خواهد کرد. براساس پیش‌بینی‌ها، این اکسپو ۲۳ میلیارد دلار بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ برای دوبی سود خواهد داشت که این مقدار، معادل یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی دوبی است.
۷ لئو تولستوی: هرکس به فکر تغییر جهان است، اما هیچ‌کس به فکر تغییر خویش نیست.
↑ برگرفته از روزنامه شرق، شماره ۲۳۰۶، شنبه ۲ خرداد ۱۳۹۴
به نظر شخصي من اين مدل متن هاي كوبنده راه معماري ما رو نه تنها منحرف بلكه گم راه هم ميكنه اگر ايرادي به پروژه اي وارد باشه مهمتر از آن نقد كننده و رزومه آن است بدون هيچ شناختي از اقاي صفا منش رزومه كاري ايشان كاملا مشخص اما نقد كننده ؟؟؟ منحرف بلكه
از نظر من هم بهتره منتقد یک نقد هم خودش رو معرفی کنه. منتقد و نویسنده این متن یکی از شرکت کنندگان و رتبه دوم مسابقه بوده، در اینجا نقد من نه تنها به رویکرد آقای صفامنش به عنوان شخصی که باعث شد نماینده یکدلی با جامعه معماری نباشه و تصمیم گرفت مسئولیتی رو به عهده بگیره که متاسفانه نتونست تا آخر حتی اون رو ادامه بده و با این حرکت آسیب عمیقی به این پروژه زد، بلکه به طور کلی روی این پروسه بیمارگونه هست که بد نیست شما که دغدغه انحراف معماری رو دارید، پروسه و .نتایج مسابقه رو کمی بررسی کنید و به پاویون ایران در میلان هم سری بزنید
هم کامنت اول و هم جواب خانوم نویسنده به این کامنت حکایت غم انگیز فقدان منطق و درک نادرست از نقد رو بازگو کرد. نفر اول ایراد گرفته که «مگه تو خودت چه رزومه ای داری که به فلانی ایراد می گیری؟» و نویسنده در دفاع از خودش گفته من نفر دوم این مسابقه م در نتیجه می توننم نقد کنم!دوستان عزیز نقد هیچ ربطی به رزومه و جایگاه و سوابق اجرایی منتقد اونم توی این فضای مسموم نداره. نفس نقد و استدلالایی که میشه توی نقد مهمه. این نکته ی اولیه و بدیهی نقدنگاری و تفکر منطقیه که ظاهرا اکثر »معماری نویسان« از اون غافلن.
– ما فاقد واژگان نقد هستیم، درست به این دلیل که جامعه ما فاقد هرگونه تعریف از قدرتی است که به‌جای اینکه به زور متوسل شود و وادار کند، دگرگون می‌کند. –
صلاحیت نوشتن این نقد برای من به دلیل رتبه دوم بودن نبوده، اگر چنین بود در متن نقد شما اثری از این موضوع می دیدید که نمی بینید. نگاه نقادانه من به عنوان فردیست که سالها روی موضوع اکسپو کار کرده و نتیجه آن شده رتبه دوم مسابقه بودن، که این مسئله نه از لحاظ معمار بودن که از لحاظ در متن اتفاق بودن صلاحیت منتقد را تایید می کند. با این وجود با شما موافقم که باید نقد کردن یاد بگیریم…
راستش شاید نوشتن این متن کمی دیر شده باشد. ولی واقعاً دنبال این پاسخم که خانم نویسنده متن این همه اطلاعات غلط را درباره تاریخ اکسپو از کجا نوشته. ایشان نوشتند که ایران در اکسپو 1851 شرکت کرده و فرش و آجیل و … برده. واقعاً شما از کجا می دانید و یا نوشته اید.