باغ یادگیری؛ بازسازی فضای داخلی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد
معمار: حامد کامل‌نیا (دفتر فنی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد)،
با همکاری مهندسین مشاور نقشان (ناصر محسنی)
موقعیت: مشهد، ایران
تاریخ: 1392
مساحت: 1200 مترمربع
وضعیت: ساخته‌شده
کارفرما: دانشگاه فردوسی مشهد
اجرا: شرکت تسیان
نظارت: مهندسین مشاور نقشان
گرافیک: حمیدرضا نیکوقدم، نازنین رضایی، شکوفه شایسته
عکس: پرهام تقی‌اف

مواجهه با پروژه‌هایی که در بخش‌های دولتی تعریف می‌شوند، به ویژه در حوزه آموزشی، همواره با چالش‌ها و محدودیت‌های فراوان همراه است: از کمبود فضا و امکانات گرفته تا محدودیت‌های اداری ـ سازمانی که در این حوزه وجود دارد. از این‌رو، معمولا در کشور ما، کمتر فرصتی برای معماران، به ویژه در طراحی ساختمان‌های آموزشی، وجود دارد و نقشه‌ها و طرح‌های یکسان، مصالح نامرغوب و اجرای ضعیف، نقش غالب را بازی می‌کنند.

در سال 1388، هیئت‌رئیسه وقت دانشگاه فردوسی مشهد، اسکلت و طبقات اجراشده برای یک نمونه طرح تیپ ساختمانی را (که تیغه‌چینی آن انجام شده بود) در اختیار دانشکده معماری و شهرسازی قرار داد تا بر اساس برآورد نیازهای آتی خود، آن را بازسازی کند: سازه اسکلتی در دو سطح و با الگوی فضایی U شکل و یک فضای زیرزمین (با دسترسی از بیرون ساختمان) که مجموعا به مساحت 6000 مترمربع می‌رسید. با توجه به محدودیت‌های موجود، پروژه توسط مشاور همکار به فضاهای آموزشی مورد نیاز تبدیل شد.

کمبود فضاهای مورد نیاز از یک‌سو و کیفیت‌بخشی به محیط یادگیری، از سویی دیگر، منجر شد تا با ایجاد یک تغییر در سازمان فضایی ساختمان، حداکثر استفاده از فضاهای از دست‌رفته ساختمان موجود انجام گیرد. این فضا که عنوان باغ یادگیری به خود گرفت، پیش‌تر به عنوان یک محوطه بیرون از دانشکده و جزء محوطه پردیس بود، اما با این تغییر الگوی سازمان‌دهنده، اکنون به عنوان جزئی از ساختمان و با هدف ایجاد محیطی بانشاط برای یادگیری (موضوعی که کمتر در فضاهای آموزشی کشور ما وجود دارد)، با استفاده از عناصری از معماری ایرانی و متناسب برای یک دانشکده معماری و شهرسازی، طراحی شد.

در فرآیند طراحی پروژه، تجربه همکاری بخش دانشگاهی که شامل دفتر فنی دانشکده معماری و یک شرکت مهندسین مشاور بود، باعث شد تا تعدادی از دانشجویان که خود کاربر فضا بودند، در مسیر انجام پروژه مشارکت کنند و در طول دوره دانشجویی خود بتوانند تجربه همکاری در یک طرح اجرایی را نیز داشته باشند. در طول زمان ساخت طرح که حدود چهار سال به طول انجامید، دانشجویان طی بازدیدهای مکرر می‌توانستند روند شکل‌گیری یک طرح را ببینند و این موضوع خود یک کلاس درس برای آنها بود.

عمده توجه ما در بازسازی این پروژه، به استفاده از حداقل‌ها و احیاء فضاهای مرده و گمشده در طرح قبلی و انطباق آن با نیازهای رفتاری دانشجویان معطوف بود. از دیگر تغییرات عمده‌ای که در این طرح، به دلیل کمبود فضا و نیازهای موجود انجام گرفت، اتصال فضای زیرزمین از طریق ایجاد یک پله ـ فضا و پویاکردن فضای زیرین به عنوان یک بخش عملکردی در دانشکده، برای زنده‌سازی یک فضای از دست‌رفته دیگر بود. با این تغییر، از یک‌سو، فضایی برای گردهمایی‌های دانشجویان، فرصت خلوت و یا گفتگوهای گروه‌های اجتماعی کوچک‌تر به وجود آمده و از سویی دیگر، فضای زیرزمین نیز با ایجاد یک گودال‌باغچه در ضلع شمالی و در ضلع ورودی ساختمان، به محوطه متصل شد تا یک مسیر گالری‌مانند از ورودی تا حیاط داخلی و باغ یادگیری شکل گیرد.

برخی از ویژگی‌های مورد توجه ما در این طرح، شامل موارد زیر بود:
|- توجه به الگوهای رفتاری کاربران فضا
باغ یادگیری دانشکده، فرصت برگزاری کلاس درس و سمینار، برپایی جشن نوروز و نمایشگاه و … را در اختیار کاربر قرار می‌دهد. همچنین، پله ـ فضای باغ یادگیری محلی است برای ایجاد خلوت یادگیری و تشکیل گروه‌های کوچک اجتماعی.

|- رنگ در محیط یادگیری
محیط‌های آموزشی ما، از مدرسه گرفته تا دانشگاه، عمدتاً فاقد رنگ هستند و به مثابه تصاویر سیاه و سفید، در ذهن ما جای گرفته‌اند. شاید عادت فرهنگی معماری گذشته ما هم این‌گونه بوده است که بیرون، ساده و در درون، رنگ و پویایی باشد. به هر روی، در بازسازی صورت‌گرفته، فضای داخلی دانشکده با رنگ و تنوع و پویایی توأم شد تا بتواند محیط خاطره‌انگیزی را فراهم کند.

|- کاربست عناصر معماری ایرانی در فضا
ایجاد قاب‌های فضایی متداخل، شفافیت، انعکاس، تجلی حس حضور در باغ ایرانی، استفاده از عناصری مانند آب، نور، شیشه‌های رنگی، رواق، پل، پله، و ستون (خاطرات)، از موارد مورد توجه در این پروژه هستند.

|- ایجاد خرد اقلیم
فضای آتریوم، از یک‌سو در زمستان، به مثابه یک باغ زمستانی عمل می‌کند که بدون نیاز به تاسیسات گرمایشی، فضای مطلوبی فراهم می‌کند و از سویی دیگر، از بار حرارتی دیگر بخش‌ها می‌کاهد. در تابستان نیز بازکردن دریچه‌های شمالی و شرقی، عملکردی شبیه یک بادگیر را برای ایجاد یک محیط سرداب‌مانند در پائین به وجود می‌آورد.

The Learning Garden; Interior Renovation of Faculty of Architecture and
Urban Planning – Ferdowsi University of Mashhad
Architect: Hamed Kamelnia (Technical Office of Faculty of Architecture and
Urban Planning – Ferdowsi University of Mashhad),
in collaboration with Naghshan Consultant Engineers (Naser Mohseni)
Location: Mashhad, Iran
Date: 2014
Area: 1,200 sqm
Status: Completed
Client: Ferdowsi University of Mashhad
Construction: Tesyan Co.
Supervision: Naghshan Consultant Engineers
Graphic: Hamidreza Nikoughadam, Nazanin Rezaei, Shokoufeh Shayesteh
Photo: Parham Taghioff

Facing the projects defined in public sectors, particularly the educational ones, are always accompanied by various challenges and constraints. Thus, in Iran, there are usually fewer opportunities for architects to design educational buildings. Similar plans and designs, shoddy building materials, and poor construction quality play a dominant role.

In 2011, the board of directors of Ferdowsi University of Mashhad granted a typical building to the Faculty of Architecture and Urban Planning, to rebuild it, according to their future needs. It was a skeletal building structure in two floors with a U-shaped space pattern and an underground space (with an outside access) reaching a total area of 6,000 sqm.

A central space was then created, through making a change in the spatial organization of the building, as a vital environment for learning (a point which is less focused in educational spaces in Iran). The learning garden was designed with the elements of Iranian architecture corresponding to a school of Architecture and Urban Planning.

Throughout the construction phase which lasted for about four years, students could observe the formation process of a plan during their repeated visits, which acted as a classroom for them.

Our major focus in the reconstruction and restoration of the project was to revive the dead and missing spaces. A further substantial change made in the project in dealing with the lack of space and the present needs, was connecting the underground floor to the garden with a staircase, aiming to revive the underneath spaces as a functional part in the faculty and restore another dead space. This change, on the one hand, created an opportunity for students’ gatherings and group conversations and on the other hand, connected the underground floor to the landscape, by means of a sunken courtyard.

Some noteworthy features in this plan are as follows:
|- Attending to the users’ patterns of behavior
|- Color in learning spaces
|- Applying elements of Iranian architecture in the spaces: Creating overlapping frames, transparency, reflection, expressing the sense of presence in the Persian garden, and using elements such as water, light, colored glass, porches, bridges, stairs, and columns (memories) were of special interest in this project.
|- Creating a microclimate: Atrium space serves as a winter garden in winters, providing an optimal space with thermal comfort. Opening the north and east valves in summers, creates a similar effect to wind-catchers in engendering a cellar-like environment downstairs.