فعال‌سازی [میان]جرز
نگاهی به مدرسه‌ ابتدایی جدگال، اثر آرش علی‌آبادی

پویان روحی

در میانه‌ سکوت گفتمانی فضای معماری ایران، در هیاهوی «ساختمان‌های خوب»^۱، کلیشه^۲های فرمی غیرانتقادی و تکرارشونده، دیاگرام‌های نابارور^۳، و رندرهای هایپررئالیست^۴، مدرسه‌ ابتدایی جدگال از معدود تلاش‌های موفق برای تولید معماری، و نویدبخش امکان شکل‌گیری تلاش‌هایی مشابه در آینده است. این پروژه اثری انتقادی است، اثری که در واقع، از دیاگرام سازماندهی فضایی تولوس^۵ (معبد یونانی دایره‌ای) در بازتعریف گونه‌ مدرسه استفاده می‌کند، نسخه‌‌های عام این گونه را کنار می‌گذارد، و سازمان متفاوت و تجربه‌ناشده‌ای معرفی می‌کند.

سازمان فضایی پروژه مبتنی بر سازمان‌دهی فضایی آثاری مانند استونهنج^۶ و تولوس است. در هر دوی این نمونه‌های تاریخی، یک دایره در یک میدان بی‌تمایز تعریف، و با ایجاد یک مرز (یا پیرامون^۷)، و تعریف درون و بیرون، تمایز ایجاد می‌کند. در میدان فاقد تمایز حاشیه روستای سیدبار در استان سیستان و بلوچستان نیز دیوار دایره‌ای‌شکل پروژه تمایز ایجاد می‌کند. مرکز این دایره در عین حال، به عنوان مرکز دایره‌های [هم‌مرکز] دیگری نیز که حیاط فرورفته‌ مرکزی و بخش آمفی‌تئاترمانند پروژه را تعریف کرده‌اند، به کار رفته است. این استراتژی در استونهنج و تولوس به کار رفته است؛ دوایر هم‌مرکزی که سازمان‌دهی پروژه را تعریف می‌کنند. اما این‌جا اتفاق دیگری نیز در جریان است؛ دایره‌ دومی به شعاعی بزرگ‌تر و به مرکزی دیگر تعریف می‌شود و بخشی از کمان آن که درون دایره‌ اول قرار می‌گیرد، حفظ، و بخش بیرونی آن حذف می‌شود. ترکیب این کمان با کمان دایره‌ اول، به ایجاد [میان]جرز می‌انجامد، اما این [میان]جرز به شکل یک توده‌ توپر رها نمی‌شود، بلکه خالی‌ ـ فعال­‌ ـ و با برنامه اشغال می‌شود؛ اتفاقی که در استونهنج و تولوس نمی‌افتد؛ در هر دوی این ساختارها، تمایز روشنی میان توده و فضای خالی وجود دارد، تمایزی که در مدرسه‌ جدگال مورد بازبینی قرار گرفته و مبهم است. کمان دوم در عین حال، ساختار متقارن و مرکزمحور^۸ اولیه را برهم می‌زند ـ موضوعی که برای درک آن، خواندن ترسیم‌ها ضروری است، و در تجربه‌ فضایی، به احتمال بسیار، به این روشنی، قابل درک نیست.

در استونهنج و تولوس، جدا از تعریف مرکز و پیرامون، با یک محور (یا مسیر) نیز روبه‌روییم، مسیری که مفهوم پیشروی^۹ به سمت یک مقصد را با خود به همراه دارد. در هر دوی این پروژه‌ها، این مسیر یک محور مشخص و یکه است که به مقدس‌ترین فضای معبد یا نیایشگاه می‌رسد. به عبارت دیگر، با پیشروی در مسیر، سلسله‌مراتب فضایی شکل می‌گیرد: از فضای بی‌اهمیت و عام، به فضای بااهمیت و خاص^۱۰. در مدرسه‌ جدگال، منحصربه‌فردبودن و یگانگی محور با ایجاد دو گشایش در دو سوی فضای نگهبانی، شکسته شده است. پیشروی در این پروژه نه در راستای یک محور مقتدر و مسلط، که در راستای دو محور متفاوت شکل می‌گیرد. مقصد پیشروی در نمونه‌های تاریخی که به آن‌ها اشاره شد، اصلی‌ترین فضای پروژه بوده است، اما در این پروژه، مقصد در واقع، فضای خالی ‌مرکزی است و فضاهای اصلی پروژه به شکلی نامتقارن، پیرامون این فضای خالی مرکزی جای‌گذاری شده‌اند. به عبارت دیگر، سازماندهی سلسله‌مراتبی و از بالا به پایین^۱۱ ساختارهای سنتی استونهنج و تولوس واژگون می‌شود و فضایی نامتمرکز^۱۲ شکل می‌گیرد. این اشیاء شکلی^۱۳ بر خلاف گونه‌شناسی فضایی کلاس‌های مدارس عام، از نظر فضایی، متنوع و با یکدیگر متفاوت‌اند.

یکی از نیرومندترین ابعاد پروژه، به واسطه‌ موضعی که نسبت به دیوار پیرامونی اتخاذ شده، شکل گرفته است. دیوارهای بلند و نفوذناپذیر نهادهای آموزشی ایران در طول دهه‌های گذشته، بی‌شباهت به زندان‌هایی برای نگهداری و کنترل ایدئولوژیک ذهن‌های جوان نبوده‌اند، اما این دیوار‌ها در این‌جا با حفره‌هایی پانچ شده و زیر سلطه‌ کودکان درآمده‌اند. کودکان حالا درون این حفره‌ها نشسته‌ و به بازی مشغول‌اند. این‌جا دیوار کارکرد امنیتی و کنترلی خود را از دست داده است؛ این‌جا معنای سنتی دیوار در گونه‌ مدرسه واژگون شده و دیگر نه به عنوان ابزاری برای کنترل کودک، که به عنوان وسیله‌ای در کنترل او تبدیل شده است.

مدرسه‌‌ ابتدایی جدگال محصول یک کار فکری است، اثری که در برنامه‌ مدرسه و ایجاد یک سازمان‌دهی جدید برای آن می‌اندیشد، و به شکلی آگاهانه، روی مسائل دیسیپلینی معماری، مانند رابطه‌ پر و خالی^۱۴، بازاندیشی می‌کند، پروژه‌ای که مانند بسیاری از دیگر پروژه‌های انتقادی، یک ساختار سنتی تاریخی را می‌گیرد و با ایجاد گسست در آن، پارادایم‌های مسلط آن‌ ـ سازمان‌دهی متمرکز، ساختار متقارن، وجود یک محور مسلط، و سلسله‌مراتب فضایی از بالا به پایین‌ ـ را واژگون، و پارادایم‌های متفاوتی را جایگزین آن‌ها می‌کند.

[1] Nice Buildings
[2] Trope
[3] Unproductive
[4] Hyper-realist
[5] Tholos
[6] Stonehenge
[7] Periphery
[8] Centrally-planned
[9] Procession
[10] Exclusive
[11] Top-down
[12] Non-centralized
[13] Figural Objects
[14] Mass/Void